استرس و انواع آن
«استرس» میتواند معانی مختلفی داشته باشد و به همین دلیل این واژه بایستی با دقت و وسواس خاصی به کار گرفته شود. در فرهنگ لغت واژه ی استرس با معنی “پریشانی” به دایره ی لغات وارد شده است. اما برای حیوانات، استرس به صورت عامه تحت عنوان “بروز علامت های رفتاری و بالینی ناشی از قرار گرفتن حیوان در یک محیط استرس زا و یا ابتلا به انواع بیماری” تعریف میشود. اما تعریف رایجِ فیزیولوژیست ها این است که استرس “هر نیروی خارج از بدن است که منجر به انحراف بدن از حالت پایدار یا هموستاز میشود”.
در دامپروری معمولاً از اصطلاح «استرس» برای نشان دادن شرایط محیطی ای استفاده که برای رفاه حیوان مضر است. استرس انواع مختلفی دارد و ممکن است اقلیمی باشد مثل سرما یا گرمای شدید، تغییرات ناگهانی آب و هوا، طوفان و رعد و برق یا سایر حالات نامساعد هوایی؛ میتواند تغذیه ای باشد مثل استرس ناشی از کمبود یا مرغوب نبودن خوراک یا آب و یا این که محیطی باشند و به دنبال تهویه ی نامناسب، رطوبت نادرست، شدت نور برای طیور و بستر نامرغوب ایجاد شود.
استرس های بدنی به دو دسته ی فیزیولوژیک و پاتولوژیک تقسیم بندی میشوند. دسته ی فیزیولوژیک معرف شرایط نرمالی است که بدن را از حالت عادی همیشگی خارج میکند مانند پیک تولیدات دامی، بارداری، زایمان و تخم گذاری. استرس های پاتولوژیک نیز در پی بروز انواع بیماری ایجاد میشوند.
از جنبه ی دیگر، استرس ها را میتوان به دو دسته ی حاد و مزمن تقسیم بندی کرد. استرس حاد به حالتی گفته میشود که حیوان در مدت کوتاه تحت تنش های استرس زا قرار میگیرد مانند زمانی که وضعیتی که در جشن چهارشنبه سوری برای حیوانات خانگی ایجاد میشود. در انواع استرس های مزمن حیوانات برای مدتی طولانی با تنش های منحرف کننده ی هموستاز درگیرند. مانند زمانی که انواع پنومونی در گوساله دانی همه گیر میشود.
مکانیسم عمل استرس و تاثیر آن بر حیوانات
همانطور که گفته شد حالت پایدار بدن تمام موجودات زنده دائماً با تغییرات محیطی به چالش کشیده می شود. اگر این وضعیت در تمام مراحل و حین انجام تمام عملکردها، در محدوده ای ثابت_ که برای بقای حیوان ضروری است_ تثبیت نشود عواقب سنگینی به دنبال خواهد داشت. به یاد داشته باشید که به صفر رساندن استرس ها امری غیر ممکن است اما تلاش بر به حداقل رساندن آن امری ضروریست. اگر چه این ثبات یا حالت پایدار در مواجهه با تأثیرات مخرب محیطی به صورت فیزیولوژیک با مکانیسم های هموستاتیک بدن حفظ می شود اما تنش های شدید یا شرایط پاتولوژیکی نیاز به درمان و حمایت دارند تا تاثیرات مخرب استرس به حداقل برسد.
هنگامی که حیوان در موقعیتی استرس زا، مجموعه‌ای از رویدادها در بدن او منجر به فعال سازی محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال میشود. به این ترتیب هیپوتالاموس به غده هیپوفیز سیگنال میدهد تا هورمون تحریک کننده ی فوق کلیه را تولید کند. این هورمون به غدد فوق کلیوی سیگنال میدهد تا تولید کورتیزول را افزایش دهند. کورتیزول با به کار گرفتن گلوکز و اسیدهای چرب از کبد، سطح انرژی را افزایش میدهد. علاوه بر این سیستم عصبی سمپاتیک نیز برای مقابله با عامل استرس زا فعال میشود. این سیستم به غدد فوق کلیوی سیگنال میدهد تا هورمون‌های استرسی مانند کورتیزول را تولید و به خون آزاد کنند. کورتیزول باعث افزایش ضربان قلب و تعداد تنفس میشود، رگ‌های خونیِ اندام حرکتی را گشاد میکند، فرآیند گوارش را تغییر میدهد و سطح گلوکز جریان خون را افزایش میدهد. اگر استرس پایان یابد این روند توسط سیستم عصبی پاراسمپاتیک سرکوب میشود.
مکانیسم عمل و تاثیر استرس بر حیوانات
علائم استرس در حیوانات
استرس در حیوانات مختلف نشانه های متنوعی دارد. یکی از بزرگترین چالش های دامداری ها و فارم های طیور کشور ما که آب و هوای گرمی دارد، استرس های گرمایی است که میتواند باعث نشانگان زیادی در گاو ها بشود. این وضعیت به خصوص اگر تهویه و رطوبت سالن ها نامناسب باشد، تشدید خواهد شد.
استرس در طیور میتواند باعث:
- کاهش سطح ایمنی
- کاهش اشتها و از دست رفتن وزن بدن
- کاهش تولیدات تخم مرغ
- کاهش کیفیت پوسته ی تخم
- کانیبالیسم
- بر هم خوردن تعادل میکروبیوم روده
و … شود.
تاثیر استرس گرمایی در طیور
استرس در دامداری ها میتواند باعث:
- کاهش سطح ایمنی و بروز انواع بیماری و عفونت
- کاهش تولیدات دامی
- بر هم خوردن تعادل میکروبیوم روده
- کاهش وزن گیری
- افزایش بروز انواع پنومونی و اسهال در گوساله دانی
- افزایش تلفات
و… شود.
تاثیر استرس گرمایی در دام
در حیوانات خانگی مثل سگ و گربه نیز نشانگان استرس به اشکال متفاوتی مثل:
و تغییرات رفتاری مثل:
- پرخاشگری
- قایم شدن
- بی قراری
- راه رفتن به دور خود
- پارس کردن مداوم
و
- ادرار و مدفوع در محل های غیر عادی بروز می کند.
راه حل مقابله با استرس در حیوانات
از آن جا که بسیاری از عوامل استرس، اشکالات مدیریتی هستند اولین گام برای رفع تنش های وارده به حیوانات، بررسی و رفع عوامل استرس زایی مانند تراکم بالا، غذای نامرغوب، بستر و تهویه نامناسب و کنترل دمای سالن ها است. منتها همانطور که پیش از این گفته شد حتی در بهترین حالت نیز به صفر رسیدن استرس غیرممکن است چرا که یکسری از استرس ها فیزیولوژیک اند و رخداد آن ها حتمی است و یا در پی بروز بیماری حادث میشوند. وضعیت هایی مثل برگزاری مهمانی، سر و صدای چهارشنبه سوری، مراجعه به دامپزشک، بر هم خوردن جو و شرایط آب و هوایی، اسباب کشی، استحمام و حمل و نقل نیز از موارد استرس های ناگزیر در دام کوچک اند.
برای کنترل این دست استرس ها از داروهای آرام بخش استفاده میکنیم.
بهترین آرامبخش و کنترل کننده ی استرس حیوانات چیست؟
پاسخ به این سوال میتواند دشوار باشد چرا که تمام داروها_از هر رده و دسته ی دارویی_ میتوانند به صورت بالقوه عوارض جانبی و تداخلاتی ایجاد کنند. وظیفه ی ما به عنوان سفیران سلامت و بهداشت حیوانات؛ بررسی آثار سوء دارویی، انتخاب و معرفی محصولیست که کمترین آثار تخریبی را بر سلامت حیوان و محیط زیست بگذارد، به طبیعت حیوان نزدیک باشد و البته احتمال سواستفاده و یا استفاده ی نادرست از آن کم باشد.
در میان داروها و محصولاتی که تحت عنوان آرامبخش و کنترل کننده ی استرس حیوانات به بازار وارد شده سه دسته ی کلی داروهای شیمیایی، گیاهی و ترکیبی وجود دارد. داروهای آرامبخش و کنترل کننده ی استرس شیمیایی، عموماً ساپرس کننده ی سیستم عصبی مرکزی و قلبی عروقی هستند و استفاده از آن ها تخصصی، گران قیمت و البته همراه با عوارض جانبی شدید است. این دارو ها توسط کبد و کلیه متابولیزه میشوند و بار زیادی را بر این ارگان ها وارد میکنند و به نوعی خودشان به صورت بالقوه عامل بروز استرس های پاتولوژیکی هستند. بهتر است داروهای آرامبخش و کنترل کننده ی استرس شیمیایی صرفاً توسط دامپزشک و تنها در موارد خاص با دوز معین و تنها با در نظر گرفتن شرایط سلامت حیوان مصرف بشوند. علاوه بر این استفاده ی طولانی مدت از داروهای آرامبخش و کنترل کننده ی استرس شیمیایی به دلیل بروز عوارض جانبی شدیدی از جمله:
- عدم تعادل
- ضعف، بی حالی و لرزش
- بروز رفتارهای پرخاشگرایانه
- حرکات غیرمعمول چشم
- حالت تهوع
- اختلال در خواب
- تشنج
- عوارض هان دهانی به ویژه التهابات لثه
و
- تغییر در الگوی دفع (اسهال و یبوست)
جایز نیست.
از بین گیاهان دارویی نیز انتخاب ما به عنوان داروهای آرامبخش و کنترل کننده ی استرس حیوانات، موردی است که:
- بیش از حد حالت خواب آلودگی ایجاد نکند
- اعتیاد نداشته باشد
- باری بر سایر ارگان ها نباشد و متابولیم و دفع معقولی داشته باشد
- سیستم اعصاب مرکزی و قلبی –عروقی را بیش از حد ساپرس نکند
و
- کمترین عوارض جانبی، کمترین تداخل و بیشترین سازگاری را با طبیعت داشته باشد
گیاهان مفید برای سیستم عصبی حیوانات
- سنبل الطیب یا علف گربه تحت عنوان مواد مخدر گربه هم در میان عموم مردم شناخته میشود و از دانه ی جو دوسر، گندم و جو گرفته میشود. اگرچه این گیاه با نام علف گربه یا مخدر گربه شناخته میشود اما میتواند برای انسان و سایر موجودات نیز مفید باشد. سنبل الطیب حتی خاصیت آروماتراپی دارد و حیوان فقط با بود کردن آن هم از اثراتش نفع میبرد.
مکانیسم تاثیر سنبل الطیب بر حیوانات
گیرنده های مهاری گابا، یک سری گیرنده ی عصبی هستند که مئولیت اصلی ساپرس مغز را به عهده دارند. این عمل با تاثیر نوروترنسمیتر گابا یا گاما آمینو بوتیریک اسید ایجاد میشود. سنبل الطیب از طریق تحریک آزادسازی گاما آمینو بوتیریک اسید و فعال کردن گیرنده های مهاری گاما آمینو بوتیریک اسید (GABA) و محافظت از آن سبب اثرات آرام بخشی می شوند. سنبل الطیب هم چنین، گردش نوراپی نفرین و اپی نفرین را تعدیل کرده و با کنترل سطوح کورتیکواستروئید خون، پاسخ های استرسی را سرکوب می کنند.
مکانیسم اثر سنبل الطیب بر روند ایجاد آثار استرس
- بادرنجبویه یا ملیسا یکی از گیاهان دارویی و معطر خانواده نعناع است. این گیاه بومی آسیای مرکزی است و در اروپای مرکزی و شرقی کشت می شود. همچنین عمدتاً در مناطق شمالی و شمال غربی ایران رشد میکند. بادرنجبویه به عنوان یک گیاه دارویی در درمان سردرد و همچنین اختلالات روانی، مشکلات معده و کبد استفاده می شود خواص آرام بخش، ضد درد و ترمیم زخم بادرنجبویه نیز گزارش شده است. محققان همچنین به اثرات ضد باکتریایی و آنتی اکسیدانی اسانس این گیاه اشاره کرده اند. در طب سنتی بادرنجبویه به طور گسترده برای درمان بسیاری از اختلالات روانی مانند اختلالات خواب عصبی، استرس، اضطراب و افسردگی استفاده شده است. بسیاری از این فعالیت‌های دارویی عمدتاً به ترکیبات فنلی و فلاونوئیدی آن_عمدتاً RA_ نسبت داده شده‌اند. RA یکی از پلی فنل های اصلی در این گیاه محسوب می شود و می تواند از سد خونی مغزی عبور کند. تجویز RA از طریق تنظیم فاکتور نوروتروفیک مشتق از هیپوکامپ مغز، در حیواناتی که در معرض استرس مزمن غیرقابل پیش‌بینی قرار گرفته بودند، فعالیت ضد افسردگی ایجاد میکند.
فیتوکمیکال های موجود در بادرنجبویه در صورت استفاده همزمان با سنبل الطیب خاصیت سینرژیسم بر یکدیگر دارند. این گیاه کیفیت خلق و خو را بالا میبرد و باعث آرامش حیوان میشود.
بادرنجبویه به لیست “داروهای کاملاً ایمن” FDA اضافه شده و هیچ گونه عوارض جانبی ندارد.
- اسطوخودوس یکی از انواع اسطوخودوس که بسیار معروف است و در محصولات آرامبخش و کنترل کننده ی استرس حیوانات نیز به کار میرود لوندر بریتانیایی است. متاسفانه اسطوخدوس در کنار فواید بسیاری که برای برای سیستم عصبی حیوانات دارد میتواند عوارضی هم به دنبال داشته باشد.
برای مثال این گیاه میتواند فشار خون را به صورت قابل توجهی کاهش دهد و بر سیستم گوارشی حیوانات اثرات سوء داشته باشد.
بر اساس همین ویژگی ها اسطوخودوس با یک سری از دارو ها در تداخل است. برای مثال:
- کاپتوپرل captopril که از داروهای مهار کننده آنژیوتانسین (ACE) است. هرچند این دارو به ندرت در حیوانات استفاده میشود و اساساً داروی انسانی است، در صورتی که حیوان شما مبتلا به بیماری های قلبی عروقی است باید درمورد محصولات حاوی اسطوخودوس با دکتر دامپزشک خود مشورت کنید.
- قرص آلپرازولام Alprazolam نوعی بنزودیازپین است که گاهی به عنوان آرامبخش و کنترل کننده ی استرس حیوانات از آن استفاده میشود. مصرف همزمان اسطوخودوس با این قرص اثر خواب آوری را تشدید میکند.
- از دیازپام در حیوانات برای کنترل تشنج استفاده میشود. دیازپام خواب آور است و مصرف همزمان آن با اسطوخودوس می تواند باعث ایجاد خواب آلودگی شدید بشود و گاهی خطرناک است.
به طور کلی اگر حیوان از داروهای داروهای خواب آور، آرامبخش، آنتی هیستامین، کاهش دهنده فشار خون و شل کننده های عضلانی استفاده میکند مصرف اسطوخودوس میتواند برای او خطرناک باشد.
نوروکالم؛ داروی آرامبخش و کنترل کننده ی استرس حیوانات
نوروکالم محلول خوراکی صد در صد گیاهی آرامبخش و کنترل کننده ی انواع استرس در انواع دام، طیور، حیوانات خانگی، اسب می باشدکه حاوی عصاره های استاندارد شده گیاهانی نظیر سنبل الطیب و بادرنجبویه می باشد. نوروکالم می تواند در مواقع مواجه حیوان با انواع استرس ها _که پیش تر به آن اشاره شد_ موثر باشد.
