مقاومت ضد میکروبی؛ نقش صنعت دامپزشکی

سازمان بهداشت جهانی (WHO) مقاومت ضد میکروبی (AMR) را جزو مهم ترین تهدیدهای حاضر برای سلامت مردم جهان، امنیت غذایی و رشد و توسعه کشورها معرفی می کند. مقاومت میکروبی، به خصوص باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک، از جمله مهم ترین چالش های سلامتی در عصر حاضر محسوب می شوند. مطالعات اخیر نشان داده اند که در سال 2019 میلادی حدود 5 میلیون نفر در سراسر دنیا به دلیل مشکلات ناشی از مقاومت ضدمیکروبی جان خود را از دست داده اند که مرگ حدود 1/3 میلیون نفر آنها مستقیما به دلیل عفونت های مقاوم به درمان بوده است.

مصرف آنتی بیوتیک ها در بخش های مختلف پزشکی، دامپزشکی، کشاورزی و … مهم ترین دلیل ایجاد مقاومت آنتی بیوتیکی است. از آن جایی که این باکتری های مقاوم و ژن های مقاومت می توانند بین انسان ها، حیوانات و محیط زیست منتقل شوند، بنابراین کاهش استفاده غیر ضروری از آنتی بیوتیک ها در تمام بخش ها، برای حفظ سلامت عمومی ضروری می باشد. 

مقاومت ضد میکروبی و حیوانات خانگی

در طی چند دهه اخیر، جمعیت حیوانات خانگی به شدت افزایش پیدا کرده و انتظار می رود که این رشد جمعیت هم چنان ادامه داشته باشد. معمولا به وضعیت سلامت و بهداشت این حیوانات توجه زیادی می شود تا از رفاه بالایی برخوردار باشند اما در هر صورت تماس زیاد بین حیوانات خانگی و صاحبانشان ریسک عفونت های زئونوز (بیماری مشترک بین انسان ها و حیوانات) و انتقال مقاومت میکروبی را افزایش می دهد. مقاومت ضد میکروبی با منشا حیوانات خانگی، مسئول به خطر انداختن مستقیم و غیر مستقیم سلامت انسان است و عمدتا سبب انتشار استافیلوکوکوس اورئوس مقاوم به متی سیلین (MRSA)، انتروکوکوس های مقاوم به ونکومایسین، انتروباکتری های تولید کننده کارباپنماز و باکتری های گرم منفی حاوی بتالاکتاماز وسیع الطیف می شوند. در حقیقت، افزایش درمان های ضد میکروبی در حیوانات خانگی و مصرف بیش از حد آنتی بیوتیک در آنها علت اصلی ایجاد و گسترش مقاومت آنتی بیوتیکی می باشد.

مقاومت ضد میکروبی و پرورش آبزیان

صنعت آبزی پروری مسئول تولید نیمی از آبزیان و محصولات جانبی آنها در سراسر جهان است و این صنعت به سمت سیستم های پرورش متراکم و نیمه متراکم پیش می رود؛ در نتیجه میزان استفاده از آنتی بیوتیک ها با اهداف درمانی و غیر درمانی هم افزایش می یابد. مشابه دام و طیور، در آبزیان نیز پرورش حیوانات در فضای محدود سبب افزایش استرس در آنها می شود و با تضعیف ایمنی، رخداد بیماری های عفونی را بالا می برد و سبب زیان اقتصادی می شود. در نتیجه پرورش دهندگان برای جلوگیری از این امر، از داروهای ضد میکروبی از جمله آنتی بیوتیک ها با هدف پروفیلاکسی و درمان استفاده می کنند که سبب ایجاد مقاومت در میکروارگانیسم ها و انتشار آنها می شود. هم چنین علی رغم وجود غلظت های بالای آنتی بیوتیک در کودهای حیوانی، به خصوص از کود طیور به عنوان محرک رشد و حفظ باروری ماهی در استخرهای پرورش ماهی استفاده می شود. با این که این کار امری اقتصادی محسوب می گردد اما این آنتی بیوتیک های موجود در کود در نهایت وارد محیط های آبی مختلف شده و سایر محصولات آبزیان و حتی ماهیان وحشی را آلوده می کنند. تا به امروز هیچ آنتی بیوتیکی به طور اختصاصی برای آبزیان تولید نشده است. بنابراین آنتی بیوتیک های مخصوص انسان و سایر حیوانات به طور نادرست در آبزیان نیز استفاده شده و تاثیر قابل توجهی بر ایجاد و انتشار مقاومت آنتی بیوتیکی می گذارند. سازمان بهداشت جهانی (WHO) 6 دسته آنتی بیوتیک آمینوگلیکوزیدها، ماکرولیدها، پنی سیلین ها، کینولون ها، سولفانامیدها و تتراسایکلین ها را جزو آنتی بیوتیک های مهم و حیاتی برای انسان ها طبقه بندی کرده است. با این حال این آنتی بیوتیک ها به طور رایج در پرورش آبزیان، دام و طیور استفاده می شوند که منجر به کاهش اثرگذاری آنها در درمان بیماری های عفونی در انسان ها می گردد. به علاوه استفاده از آنتی بیوتیک ها به مقدار ناکافی، توانایی ماهی برای متابولیسم آن را کاهش می دهد. بنابراین باقیمانده آنتی بیوتیک برای مدت طولانی در گوشت ماهی باقی مانده و انتشار مقاومت آنتی بیوتیکی از طریق زنجیره غذایی را تسهیل می کند.

برای اطلاعات بیشتر در مورد طبقه بندی آنتی بیوتیک ها توسط سازمان جهانی بهداشت اینجا کلیک کنید.

مقاومت ضد میکروبی و پرورش دام و طیور

آنتی‌بیوتیک‌ها از زمان کشف خود، نوید درمان و کنترل بیماری‌های عفونی را داشتند و به طور گسترده از آنها در تمام زمینه‌های کاربردی، از جمله در دام‌پروری استفاده می شد. در پرورش دام و طیور از آنتی بیوتیک ها به منظور درمان بیماری های عفونی، پروفیلاکسی، متافلاکسی و محرک رشد استفاده می شود.

 استفاده گسترده و بیش از حد از آنتی بیوتیک ها در پرورش حیوانات، در واقع به منظور جبران تراکم بالای حیوانات و محیط غیربهداشتی و کاهش هزینه ها انجام می شود. 

 مصرف آنتی بیوتیک ها به عنوان محرک رشد به معنی استفاده طولانی مدت از این داروها در آب یا خوراک حیوانات با دوزی کمتر از دوز درمانی و با هدف بهبود وزن گیری و عملکرد تولیدی می باشد. با این حال آنتی بیوتیک های محرک رشد قادر به نابودی کامل پاتوژن ها نبوده و استفاده از آنها با دوزی کمتر از دوز درمانی سبب تحریک باکتری ها به تکامل و سازگاری با عوامل استرس زای محیطی و بروز مقاومت می شود. به علاوه باکتری های مقاوم در برابر دوز پایین آنتی بیوتیک های محرک رشد، زنده مانده و تکثیر می شوند. به همین دلیل هم اتحادیه اروپا از سال 2006 میلادی، استفاده از آنتی بیوتیک های محرک رشد را در پرورش حیوانات ممنوع کرده است.

استفاده از آنتی بیوتیک ها با هدف پروفیلاکسی نیز مشابه آنتی بیوتیک های محرک رشد است با این تفاوت که در پروفیلاکسی آنتی بیوتیک ها با دوز درمانی و به منظور پیشگیری از عفونت تجویز می شوند. با این حال با قطع تجویز آنتی بیوتیک، اثر محافظتی آن نیز از بین رفته و حساسیت حیوان به عفونت باز می گردد. برای مثال در دام، استفاده پروفیلاکتیک از آنتی بیوتیک ها به صورت خوراکی به منظور پیشگیری از بیماری های تنفسی و آبسه های کبدی صورت می گیرد. به علاوه از آنتی بیوتیک های وسیع الطیف داخل پستانی در دوره خشکی، به منظور کاهش یا پیشگیری از ورم پستان در دوره شیرواری استفاده می شود.

مورد مصرف دیگر آنتی بیوتیک ها در پرورش حیوانات، استفاده درمانی از این داروها می باشد. در حالت ایده آل، برای درمان عفونت در حیوانات پرورشی باید ابتدا تشخیص دقیق پاتوژن و تست حساسیت (مانند آنتی بیوگرام) انجام شود. با این حال به طور معمول، به منظور محدود کردن انتشار پاتوژن، درمان آنتی بیوتیکی برای کل گله، شامل حیوانات سالم و بیمار، به کمک آنتی بیوتیک های وسیع الطیف انجام می شود (متافیلاکسی) که این امر منجر به مصرف بیش از حد آنتی بیوتیک ها می گردد.

تاثیر مصرف آنتی بیوتیک در پرورش حیوانات بر ایجاد و گسترش مقاومت آنتی بیوتیکی، از ابتدای دهه 1980 میلادی مشخص شد و از آن پس مطالعات بسیاری نشان داده اند که استفاده از آنتی بیوتیک ها در پرورش حیوانات با کلونیزاسیون میکروارگانیسم های مقاون در بدن انسان و محیط زیست اطراف مراکز پرورش همراه است. این باکتری های مقاوم می توانند از طریق محصولات حیوان مانند شیر، گوشت و تخم مرغ منتشر شده و سبب انتقال ژن های مقاومت به فلور میکروبی دستگاه گوارش انسان ها شوند. سپس این باکتری ها نیز ژن مقاومت آنتی بیوتیکی را به باکتری های پاتوژن منتقل می کنند. هم چنین از آنجاییکه آنتی بیوتیک ها معمولا بدون تغییر همراه با مواد دفعی حیوان دفع می شوند، ترکیبات فعال آنها وارد محیط زیست شده و سبب ایجاد مقاومت در باکتری های موجود در محیط، اعم از بیماری زا و غیر بیماری زا، می شوند.

نتیجه گیری

به دنبال افزایش جمعیت مردم جهان و سطح درآمد آنها، به خصوص در کشورهای با درآمد کم یا متوسط، تقاضا برای پروتئین های حیوانی بالا رفته و منجر به پرورش متراکم و نیمه متراکم دام، طیور و آبزیان و در نتیجه افزایش مصرف آنتی بیوتیک ها و سایر داروهای ضد میکروبی در زمینه دامپزشکی و پرورش حیوانات گشته است. این افزایش در مصرف آنتی بیوتیک ها ریسک مقاومت آنتی بیوتیکی و انتشار آن را افزایش داده است که می تواند مشکلات متعددی برای انسان ها، حیوانات و محیط زیست ایجاد کند. بنابراین باید با بهبود وضعیت بهداشت، اقدامات مدیریتی، بیوسکیوریتی، یافتن جایزگزین های امن و مناسب برای آنتی بیوتیک ها و …. مصرف آنتی بیوتیک ها را کاهش داده و بدین صورت با مقاومت ضدمیکروبی (AMR) مبارزه شود.