مقاومت ضد میکروبی مشکلی جدی است که در اثر مصرف طولانی مدت یا درمان ناموفق با دارو های ضد میکروبی اتفاق می افتد. در طی سال های اخیر نگرانی های زیادی در مورد استفاده گسترده از آنتی بیوتیک ها به خصوص برای حیواناتی که به منظور تولید غذا پرورش می یابند، وجود دارد چراکه بیش از 70% آنتی بیوتیک های دارای اهمیت پزشکی تولید شده در دنیا در پرورش حیوانات مزرعه استفاده می شوند. این آنتی بیوتیک ها با اهداف محرک رشد، پروفیلاکسی یا درمانی در پرورش حیوانات به کار می روند و اغلب با آنتی بیوتیک هایی که در پزشکی رایج هستند، یکسان یا مشابه می باشند. این موضوع می تواند منجر به انتشار و تکثیر باکتری هایی شود که به آنتی بیوتیک ها مقاوم هستند. این باکتری ها می توانند از طریق محصولات این حیوانات، تماس مستقیم با آنها یا حتی از طریق محیط وارد جمعیت های انسانی شده و در نتیجه عفونت با این باکتری های مقاوم، به سختی با آنتی بیوتیک ها درمان می شوند و حتی در مواردی به دلیل شکست درمان، منجر به مرگ می گردند و هم چنین موجب افزایش شدت عفونت، شیوع بیماری ها و تلفات شده و هزینه های درمان را هم افزایش می دهند.
آنتی بیوتیک های رایج در دامپزشکی
در دامپزشکی و به خصوص برای پرورش حیوانات مزرعه، بر خلاف پزشکی، از آنتی بیوتیک ها علاوه بر درمان عفونت های باکتریایی، به منظور پیشگیری و کنترل بیماری ها و به عنوان محرک رشد هم استفاده می شود. برخی از آنتی بیوتیک های رایج در دامپزشکی عبارتند از: تتراسایکلین ها (مثل اکسی تتراسایکلین، کلرتتراسایکلین، داکسی سایکلین)، پنی سیلین ها، ماکرولید ها (تایلوزین، تیل مایکوزین و …)، آمینوگلیکوزید ها (مثل نئومایسین، کانامایسین، استرپتومایسین و …)، یونوفور ها (مثل موننسین، لازالوسید، سالینومایسین، ناراسین و …) و …
لیست آنتی بیوتیک های پر اهمیت سازمان بهداشت جهانی (WHO CIA list)
سازمان بهداشت جهانی (WHO) لیستی از آنتی بیوتیک های مهم (Critically Important Antibiotics=CIA) ارائه کرده است که به عنوان یک معیار برای پرورش دهندگان دام و طیور در سراسر دنیا در نظر گرفته می شود. این لیست متعاقب دو جلسه تخصصی پی در پی که توسط سازمان غذا و کشاورزی ایالات متحده آمریکا (FAO)، سازمان جهانی سلامت حیوانات (OIE) و سازمان بهداشت جهانی (WHO) برگزار شده بود، شکل گرفت. این لیست اولین بار در سال 2005 منتشر شد و در سال های 2007، 2009، 2011، 2013 و 2016 به روز رسانی گشت و ششمین (جدیدترین) بازبینی آن نیز در سال 2018 انجام گرفت.
برای گروه بندی آنتی بیوتیک ها در این لیست 2 معیار وجود دارد:
معیار 1: این دسته از آنتی بیوتیک تنها درمان موجود یا یکی از چند انتخاب درمانی محدود برای عفونت های باکتریایی خطرناک و جدی در انسان ها هستند.
معیار 2: این دسته از آنتی بیوتیک ها برای درمان عفونت هایی در انسان ها استفاده می شوند که یا 1) باکتری عامل عفونت از منابع غیر انسانی به انسان منتقل شده است یا 2) باکتری ممکن است ژن های مقاومت را از منابع غیر انسانی گرفته باشد.
بر اساس این دو معیار آنتی بیوتیک ها به 4 دسته تقسیم می شوند:
- آنتی بیوتیک های به شدت مهم (critically important): آنتی بیوتیک هایی که هر دوی این معیار ها را دارند، در این دسته قرار می گیرند و اولویت بندی آنها نیز بر اساس این 3 فاکتور صورت می گیرد:
- آنتی بیوتیک هایی که برای درمان تعداد زیادی از انسان ها که برای عفونت های آنها آنتی بیوتیک های محدودی وجود دارد، به کار می روند.
- آنتی بیوتیک هایی که در پزشکی به طور مکرر استفاده می شوند یا برای گروه خاصی که در ریسک بالای عفونت های خطرناک قرار دارند استفاده می شوند.
- آنتی بیوتیک هایی که برای درمان دسته ای از عفونت های انسانی استفاده می شوند که برای آنها مدارک زیادی مبنی بر انتقال باکتری مقاوم یا ژن های مقاومت از منابع غیر انسانی وجود دارد.
بر این اساس، آنتی بیوتیک هایی که هر 3 این فاکتور ها را در بر می گیرند، در دسته ((بالاترین اولویت)) و آنهایی که تنها برخی از این فاکتور ها را در بر می گیرند، در دسته ((اولویت بالا)) قرار می گیرند.
- آنتی بیوتیک های با اهمیت بالا (Highly important): آنتی بیوتیک هایی که فقط یکی از این 2 معیار را دارند، در این دسته قرار می گیرند.
- آنتی بیوتیک های مهم ( Important): آنتی بیوتیک هایی که مصرف انسانی دارند ولی هیچ کدام از معیار های 1 و 2 را شامل نمی شوند.
- در سال 2016 نیز برای اولین بار بعد از سال 2005، دوباره دسته ای تحت عنوان آنتی بیوتیک هایی که به طور معمول مصرف انسانی ندارند در دسته بندی های لیست CIA قرار گرفت.
دسته بندی آنتی بیوتیک ها توسط آژانس دارویی اروپا (EMA) به منظور استفاده در حیوانات
EMA آنتی بیوتیک ها را به 4 دسته A، B، C و D تقسیم بندی می کند:
آنتی بیوتیک های گروه A: آنتی بیوتیک های این دسته برای استفاده در هیچ یک از گونه های حیوانی در اتحادیه اروپا اجازه مصرف ندارند. (مگر در برخی موارد استثنا که در حیوانات خانگی مصرف می شوند)
آنتی بیوتیک های گروه B: که همان آنتی بیوتیک های به شدت مهم لیست CIA می باشند. این آنتی بیوتیک ها اهمیت بسیار بالایی در پزشکی دارند و در دامپزشکی تنها در شرایطی که هیچ یک از آنتی بیوتیک های گروه های B و C تاثیر بالینی در درمان عفونت نداشته باشند، استفاده می شوند. هم چنین باید در صورت امکان، هنگام استفاده از آنها تست حساسیت آنتی بیوتیکی صورت گیرد.
آنتی بیوتیک های گروه C: این دسته شامل آنتی بیوتیک هایی است که برای آنها هیچ جایگزینی در پزشکی وجود ندارد و در دامپزشکی هم هیچ یک از آنتی بیوتیک های گروه D نمی توانند به طور موثری جایگزین آنها باشند. بنابراین از این آنتی بیوتیک ها تنها در شرایطی که هیچ یک از آنتی بیوتیک های گروه های D قابل استفاده نباشند، استفاده می گردد.
آنتی بیوتیک های گروه D: آنتی بیوتیک های این دسته باید در صورت امکان به عنوان خط اول درمان در نظر گرفته شوند. البته این دسته هم باید با احتیاط و تنها در شرایطی که درمان دارویی ضروری است، استفاده گردند. هم چنین این آنتی بیوتیک ها هم مانند سایر گروه های آنتی بیوتیک، نباید بی جهت، طولانی مدت یا با دوز کمتر از حد نیاز استفاده گردند.
قوانین و ممنوعیت های استفاده از آنتی بیوتیک ها در کشور های مختلف
مصرف آنتی بیوتیک ها در صنعت پرورش دام، طیور و آبزیان به طور عمده تحت تاثیر قانون گذاری های محلی است و قوانین آن در هر کشور متفاوت است. از زمان ممنوع شدن استفاده از آنتی بیوتیک ها به عنوان محرک رشد در سوئد (سال 1986)، فنلاند (سال 1996) و دانمارک (سال 1998)، محدودیت استفاده از آنتی بیوتیک ها در خوراک دام، طیور و آبزیان به منظور مقابله با مقاومت آنتی بیوتیکی در بسیاری از کشور ها ادامه پیدا کرد. استفاده از آنتی بیوتیک های محرک رشد در انگلیس و سایر کشور های اتحادیه اروپا در سال 2006 میلادی ممنوع اعلام شد و در سال 2018 میلادی استفاده از آنتی بیوتیک ها با هدف پروفیلاکسی و متافیلاکسی هم ممنوع شد. در سال 2017 میلادی نیز استفاده از آنتی بیوتیک ها با مقدار کمتر از دوز درمانی در آب و خوراک به منظور تقویت رشد و بازدهی خوراک در ایالات متحده آمریکا قدغن شد.
برخی مقاومت های آنتی بیوتیکی ایجاد شده در دامپزشکی
استفاده بیش از حد از آنتی بیوتیک ها در دامپزشکی به منظور پروفیلاکسی یا محرک رشد منجر به پیدایش میکروارگانیسم های مقاوم به آنتی بیوتیک شده است.
کمپیلوباکتر ها گروهی از باکتری های گرم منفی می باشند که منجر به عفونت های گوارشی در بسیاری از حیوانات اهلی از جمله دام، طیور و حیوانات خانگی می شوند. تمام گونه های کمپیلوباکتر علیه یک یا تعدادی از آنتی بیوتیک ها از جمله کینولون ها، ماکرولید ها، لینکوزامید ها، کلرامفنیکل، آمینوگلیکوزید ها، تتراسایکلین، بتا لاکتام ها، کوتریموکسازول و تایلوزین مقاومت پیدا کرده اند.
سالمونلوز نام عفونتی است که توسط باکتری های جنس سالمونلا ایجاد می شود. این باکتری ها گرم منفی بوده و معمولا در لوله گوارش انسان و سایر حیوانات یافت می شوند. سویه های پاتوژن این باکتری می تواند به خصوص در انسان ها و طیور عفونت ایجاد کند اما گاو، اسب و سگ و گربه هم می توانند مبتلا به سالمونلوز شوند. سالمونلا نیز نسبت به آنتی بیوتیک هایی از قبیل تتراسایکلین ها، سولفانامید ها، استرپتومایسین، کانامایسین، کلرامفنیکل و برخی از بتا لاکتام ها مقاومت پیدا کرده است. علاوه بر این آنتی بیوتیک های قدیمی، مقاومت علیه آنتی بیوتیک های جدید یا ترکیبی از آنتی بیوتیک ها مثل آموکسی سیلین/کلاوولونیک اسید، نالیدیکسیک اسید و سفتریکسون هم در حال شکل گیری است.
استافیلوکوکوس ها باکتری هایی گرم مثبت می باشند که در پوست، سوراخ های بینی و غشا های مخاطی کلونیزه می شوند و برخی از سویه های آنها می توانند منجر به بیماری های عفونی مهمی در انسان ها و حیوانات اهلی شوند. این باکتری ها نیز علیه پنی سیلین، متی سیلین و ونکومایسین مقاوم شده اند.
انتروکوکوس ها گروهی از باکتری ها هستند که معمولا در فلور میکروبی انسان ها و حیوانات مزرعه وجود دارند. این باکتری ها می توانند در شرایط سخت محیطی مانند دمای بالا، pH های مختلف و محیط های شور زنده بمانند و به بسیاری از آنتی بیوتیک های رایج از قبیل ونکومایسین، آمینوگلیکوزید ها، پنی سیلین، کلرامفنیکل، اریترومایسین و تتراسایکلین ها نیز مقاوم شده اند.
هم چنین مقاومت سایر باکتری های گرم منفی که از انسان ها، انواع حیوانات مزرعه و حیوانات خانگی جدا شده اند، به بتا لاکتام ها نیز به اثبات رسیده است.
در میان پاتوژن های مهم طیور نیز از خانواده انتروباکتریاسه مقاومت اشرشیا کلای و سالمونلا گالیناروم/پلوروم به آنتی بیوتیک ها ثابت شده است که از میان آنها مقاومت آنتی بیوتیکی ای کلای از سالمونلا بیشتر می باشد. میانگین مقاومت ای کلای به آمپی سیلین، آموکسی سیلین، تتراسایکلین و داکسی سایکلین بیش از 70 % و نسبت به سیپروفلوکساسین، نئومایسین و کلرامفنیکل بین 50 تا 70 % می باشد. هم چنین نسبت به جنتامایسین، فلورفنیکل و انروفلوکساسین هم بین 20 تا 50 % مقاومت نشان داده اند. اما میزان مقاومت سالمونلا برای این آنتی بیوتیک ها، به جز آموکسی سیلین، زیر 20 % می باشد. در میان خانواده پاستورلاسه نیز بیشترین مقاومت مربوط به ایوی باکتریوم پاراگالیناروم (A. paragallinarum) می باشد. هم چنین مقاومت آنتی بیوتیکی در پاستورلا مولتسیدا، اورنیتوباکتریوم راینوتراکئال (Ornithobacterium rhinotracheale) و بردتلا ایویوم (Bordetelle avium) نیز ایجاد شده است.
در مجموع از میان آنتی بیوتیک های مورد استفاده در دامپزشکی علیه تتراسایکلین ها، ماکرولید ها، لینکوزامید ها، استرپتوگرامین ها، بتا لاکتام ها، آمینوگلیکوزید ها، سولفانامید ها و تری متو پریم، فلوروکینولون ها، کلرامفنیکل و فلورفنیکل مقاومت شکل گرفته است.
معمولا در پرورش دام و طیور با استفاده پروفیلاکتیک از آنتی بیوتیک ها بیماری های باکتریایی را کنترل می کنند. اما این کار منجر به گسترش مقاومت ضد میکروبی گشته که خود سبب بی اثر شدن آنتی بیوتیک ها در درمان عفونت ها و شکست درمان، چه در انسان و چه در حیوانات، می شود. به عنوان مثال مقاومت علیه آنتی بیوتیک هایی که در انسان مصارف درمانی ندارند مثل آنتی بیوتیک های یونوفوره،که برای پیشگیری و درمان کوکسیدیوز در دام و طیور به کار می روند، نیز می تواند منجر به شکست درمان و افزایش تلفات در گله شود و از این طریق خسارت های اقتصادی زیادی وارد کند. بنابراین اهمیت مقاومت ضد میکروبی تنها به مشکلات مربوط به سلامت انسان محدود نمی شود. اما از آنجاییکه اکثر آنتی بیوتیک هایی که علیه آنها مقاومت شکل گرفته، مصارف انسانی دارند و از جمله آنتی بیوتیک های مهم تلقی می شوند؛ بنابراین باید به دنبال راه حلی برای مشکل مقاومت آنتی بیوتیکی باشیم.
رویکرد ها و راه حل ها
علی رغم محدودیت ها و قوانین و مقرراتی که برای استفاده از آنتی بیوتیک ها در پرورش دام و طیور صورت گرفته است (مانند ممنوع کردن استفاده از آنتی بیوتیک ها به عنوان محرک رشد توسط اتحادیه اروپا) اما هم چنان مقاومت آنتی بیوتیک مشکلی جدی و در حال گسترش محسوب می شود. یکی از راه حل هایی که برای این مشکل وجود دارد این است که به جای استفاده پروفیلاکتیک از آنتی بیوتیک ها، از سایر روش های پیشگیری مثل ایمن سازی و واکسیناسیون استفاده نمود. با وجود اینکه واکسیناسیون نمی تواند ایمنی متقاطع بین پاتوژن های مختلف ایجاد کند، اما می تواند تعداد عوامل عفونی را کم کرده و انتقال مقاومت آنتی بیوتیک را کاهش بدهد. با این حال این روش به تنهایی ممکن است اثر کافی نداشته باشد. بنابراین می توان در کنار آن از پروبیوتیک ها و پری بیوتیک ها برای جلوگیری از عفونت ها استفاده نمود. این ترکیبات مستقیما بر فلور میکروبی روده اثر گذاشته و با بهبود ترکیب و عملکرد آن منجر به تقویت ایمنی می شود. هم چنین موجب حذف رقابتی سایر پاتوژن ها شده و از کلونیزاسیون آنها جلوگیری می کند و ضریب تبدیل غذایی را هم بهبود می بخشد. به علاوه از عصاره ها و مواد موثره های موجود در گیاهان نیز می توان به دلیل اثرات ضد میکروبی آنها برای کنترل عفونت های باکتریایی استفاده نمود و می توانند جایگزین مناسبی برای آنتی بیوتیک ها باشند.
