دارو های گیاهی و طبیعی به مدت هزاران سال برای درمان بیماری های مختلف استفاده می شدند. استفاده از دارو های گیاهی به 5000 سال پیش و زمانی که سومریان از گیاهانی مانند آویشن و برگ بو برای درمان بیماری ها استفاده می کردند، بر می گردد. امروزه هم علاقه مردم به استفاده از دارو های گیاهی برای درمان اختلالات مختلف بیشتر شده است. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) بیش از 80% مردم دنیا، نیاز های درمانی اولیه خود را به کمک دارو های گیاهی برطرف می کنند. در طبیعت انواع بسیاری از گیاهانی وجود دارد که دارای اثرات درمانی می باشند و از آنها برای تهیه دارو های گیاهی استفاده می شود. به دلیل بهبود در آنالیز و کنترل کیفی و پیشرفت در تحقیقات بالینی، اثرگذاری دارو های گیاهی و طبیعی روز به روز در حال بیشتر شدن است و ارزش و توانایی آنها در درمان و پیشگیری از بیماری ها ثابت شده است. در قرن 21 میلادی، با افزایش کارایی اثرات درمانی گیاهان دارویی، داروهای گیاهی به یک جایگزین مناسب برای درمان بیماری ها تبدیل شده اند.
طب سنتی، جایگزین یا مکمل چیست؟
طب سنتی به اقدامات بهداشتی و رهیافت هایی گفته می شود که بر اساس دانش و باور ها و اعتقادات می باشد و شامل استفاده از گیاهان به عنوان دارو، درمان های معنوی و فیزیکی است که این اقدامات به صورت تکی یا همراه با هم، به منظور درمان، تشخیص، پیشگیری و حفظ سلامت انسان ها انجام می شوند. ((طب مکمل)) و ((طب جایگزین)) در کشور های پیشرفته نشات گرفته از طب سنتی می باشند.
روند بازار دارو های گیاهی چگونه است؟
گیاهان سرشار از مولکول های زیستی، ویتامین ها و مواد معدنی مورد نیاز بدن می باشند و دارو های گیاهی یا phytomedicine، صرفا به معنی استفاده از گیاهان با اهداف دارویی و درمانی به منظور بهبود سلامت انسان ها و حیوانات است.
دارو های گیاهی و طبیعی برای قرن ها به طور گسترده استفاده می شدند و مردم از آنها برای درمان مشکلات رایج مانند سرماخوردگی، آلرژی و … استفاده می کردند؛ حتی هنوز هم تمایل زیادی برای استفاده از این ترکیبات به منظور درمان اختلالات سلامتی وجود دارد. با این حال دارو های گیاهی از اواسط قرن 20 میلادی، از دسته دارو های مرسوم و رایج حذف شدند. البته این موضوع به معنی ناکارآمدی این ترکیبات نیست بلکه چون به اندازه دارو های مصنوعی صرفه اقتصادی نداشتند، این اتفاق رخ داد اما در ادامه با پیشرفت روش های علمی، تحقیق و جمع آوری مدارکی علمی مبنی بر اثرگذاری بالای دارو های گیاهی، این دارو ها دوباره محبوب شدند. به علاوه، در دهه 1960 میلادی، نگرانی هایی در مورد اثرات توکسیک دارو های شیمیایی رایج شکل گرفت که باز هم تمایل مردم برای دارو های ایمن و بی خطر گیاهی را افزایش داد. به همین دلیل پس از آن، روند استفاده مردم جهان از دارو های شیمیایی به سمت دارو های گیاهی تغییر پیدا کرد. از طرفی در طی سال های اخیر مقاومت آنتی بیوتیکی هم به مشکلی بزرگ تبدیل شده است که سبب افزایش شیوع بیماری ها، هزینه های درمان و تلفات گشته است. به همین دلیل سازمان های مختلف به منظور جلوگیری از گسترش این عارضه، قوانینی جهت ممنوع کردن و یا محدود کردن استفاده از آنتی بیوتیک ها وضع نموده اند؛ بنابراین نیاز به جایگزینی برای آنتی بیوتیک ها به شدت احساس می شود. هم چنین زمانی که سازمان بهداشت جهانی کشور های در حال توسعه را به استفاده از دارو های گیاهی و طبیعی تشویق کرد، استفاده از این دارو ها در سراسر جهان افزایشی شدید پیدا کرد.
تعریف داروی گیاهی
طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی (WHO)، داروهای گیاهی شامل گیاهان دارویی (Herbs)، مواد گیاهی دارویی (Herbal material)، فرآورده های گیاهی دارویی (Herbal preparation) و محصولات دارویی گیاهی نهایی است که بخش هایی از گیاه، سایر مواد گیاه و یا ترکیبی از آنها را به عنوان ماده موثره دارند.
از گیاهان دارویی تا دارو های گیاهی
گیاه دارویی شامل قسمت های خام و دست نخورده گیاه، مانند برگ، گل، میوه، دانه، ساقه، چوب، پوست درخت، ریشه، ساقه های زیرزمینی (ریزوم) و سایر بخش های گیاه می باشد که به شکل کامل، تکه تکه شده و یا پودر شده در دسترس است اما داروی گیاهی، شامل یک یا چند فرآورده گیاهی است که از یک یا چند گیاه دارویی مختلف به دست آمده است و می تواند علاوه بر ترکیبات موثره، مواد کمکی (excepient) هم داشته باشد اما اگر ترکیبات فعال شیمیایی از جمله ترکیبات مصنوعی و یا اجزای جدا شده از مواد گیاهی داشته باشد، دیگر به عنوان داروی گیاهی شناخته نمی شود. تمامی مراحل فرآیند تبدیل گیاهان دارویی به دارو های گیاهی بر اساس استاندارد های تعریف شده در فارماکوپه ها و رفرنس های معتبر و تحت ضوابط سازمان های قانون گذار (مانند WHO) انجام پذیر است.
تبدیل گیاه دارویی به مواد گیاهی
پس از برداشت گیاهان مورد نظر، باید فورا مواد خارجی، فرعی و سایر آلودگی های آن برطرف شود. بازرسی، دسته بندی، پردازش اولیه (اقداماتی از قبیل شستشو، ضد عفونی کردن، برش اولیه، خنک کردن، فریز کردن) و خشک کردن نیز در این مرحله انجام می شوند. به علاوه یک سری اقدامات دیگر به منظور از بین بردن سمیت یا تنظیم و تقویت اثر درمانی این گیاهان انجام می شود.
تبدیل مواد گیاهی به فرآورده های گیاهی
ممکن است از مواد گیاهی که در مرحله قبل ساخته شدند به عنوان دارو های گیاهی استفاده شود که در این صورت باید تحت شرایط ((شیوه های کاشت، داشت و برداشت بهینه (GACP) )) و ((شیوه های تولید بهینه (GMP) )) تولید شده باشند. با این حال، در اکثر موارد، مواد گیاهی قبل از اینکه محصول گیاهی نهایی تولید شود، تحت تاثیر پردازش بیشتری قرار می گیرند. در این مرحله معمولا مواد موثره همراه با سایر ترکیبات مواد گیاهی، پردازش می شوند. گاهی با حذف ترکیبات نامطلوب و یا غیر فعال، مواد موثره را تغلیظ می کنند. فرآورده های گیاهی شامل عصاره ها، جوشانده ها، تنتور ها، اسانس ها و … می باشند و فرآیند هایی که برای تولید آنها انجام می شوند شامل عصاره گیری، تقطیر، فرکشنیشن (fractionation)، غلیظ سازی، تخمیر و سایر روش های زیستی و شیمیایی می باشد. در طی تمام مراحل تهیه فرآورده ها و یا محصولات نهایی گیاهی باید تمام دستورالعمل های WHO رعایت شوند.
تبدیل مواد یا فرآورده های گیاهی به اشکال دارویی گیاهی (Herbal dosage forms)
بسته به هدف استفاده، در طی فرآیند تولید داروی گیاهی نهایی، می توان مواد گیاهی را به عنوان مواد شروع کننده و فرآورده گیاهی را به عنوان حد واسط در نظر گرفت. هم چنین، اشکال دارویی گیاهی ساده می توانند هم از مواد گیاهی و هم از فرآورده های گیاهی تهیه و مورد استفاده قرار بگیرند. این اشکال دارویی که تحت شرایط بهینه پردازش گیاهان دارویی (GHPP) تولید می شوند، شامل جوشانده ها، شربت، پماد یا کرم، گرانول، قرص، کپسول، محلول خوراکی و … می باشند.
آشنایی با برخی تعاریف
GACP (Good Agricultural and Collection Practices): شیوه کاشت، داشت، برداشت بهینه در حقیقت مجموعه ای از دستورالعمل هاست که حوزه های کشت، داشت، برداشت، پردازش، بسته بندی، پرسنل، تجهیزات، اسناد و مدارک و سایر موارد را به منظور تضمین حداقل کیفیت مورد نیاز در کشت گیاهان دارویی در بر می گیرد.
GHPP (Good Herbal Process Practices): شیوه پردازش بهینه گیاهان دارویی که به عنوان متمم و همراه با GACP انجام می شود.
GMP (Good Manufacturing Practices): شیوه تولید بهینه جنبه ای از تضمین کیفیت است که این اطمینان را می دهد که محصولات دارویی به طور مداوم با توجه به استاندارد های کیفی متناسب با مورد مصرف و ویژگی های محصول، در حال تولید و کنترل هستند.
در مجموع این دستورالعمل ها باید همراه با اسناد فنی و نشریات WHO در مورد تضمین کیفیت گیاهان دارویی و دارو های گیاهی، به دقت رعایت شوند.
جمع بندی
روند رو به رشد بازار و تمایل مردم برای محصولات گیاهی، منجر به پیدایش یک بازار بزرگ و متنوع از این محصولات گشته است؛ پس برای داشتن انتخابی مناسب، آشنایی دقیق با ویژگی های دارو های گیاهی الزامیست.
همان طور که پیش تر ذکر شد، گیاه دارویی با داروی گیاهی متفاوت است و برای تولید داروی گیاهی باید یک سری فرآیند ها روی گیاه دارویی انجام شود. در صورتی که این فرآیند ها هم به درستی و کامل انجام نشود، داروی گیاهی مورد نظر فاقد اثربخشی لازم خواهد بود.
در وهله اول باید بدانیم که در صورت افزودن مواد موثره شیمیایی و سنتتیک یا حتی مواد موثره جدا شده از سایر گیاهان به محصول، دیگر این محصول تحت عنوان ((داروی گیاهی)) در نظر گرفته نمی شود.
از طرفی ایمنی و اثرگذاری دارو های گیاهی به شدت تحت تاثیر کیفیت آنها است. از آن جایی که دارو های گیاهی، بر خلاف دارو های شیمیایی که تنها یک مولکول دارند، دارای ترکیبات شیمیایی متنوع و متعددی می باشند و مقدار این ترکیبات موثره بسته به یک سری عوامل داخلی و خارجی، در گیاه متغیر است، بنابراین اگر گیاه خام اولیه و حتی ترکیبات حد واسط مانند مواد گیاهی کیفیت خوبی نداشته باشند، مقدار این مواد موثره در بچ های مختلف یک محصول هم متفاوت خواهد بود، بنابراین کیفیت و اثرگذاری داروی گیاهی هم تحت تاثیر قرار می گیرد. در نتیجه لازم است تا در طی پردازش گیاهان دارویی (GHPP) و تولید دارو های گیاهی دستورالعمل های GMP و GACP به خوبی رعایت شوند تا دارو های گیاهی نهایی از کیفیت و اثرگذاری کافی برخوردار باشد.
