مقاومت ضدمیکروبی (AMR) به طور طبیعی و به مرور زمان به دلیل تغییرات ژنتیکی رخ می دهد. میکروارگانیسم های مقاوم به ترکیبات ضد میکروبی در میان انسان ها، حیوانات، غذا، گیاهان، محیط زیست (آب، خاک، هوا) یافت می شوند و می توانند از شخصی به شخص دیگر یا حتی بین انسان ها و حیوانات، به خصوص از طریق غذاهای با منشا حیوانی منتقل شوند.
اصلی ترین عواملی که در توسعه مقاومت ضد میکروبی نقش دارند عبارتند از:
- استفاده بیش از حد و نادرست از ترکیبات ضد میکروبی
- عدم دسترسی به آب تمیز و بهداشت ضعیف در انسان ها و حیوانات
- اقدامات ضعیف جهت پیشگیری و کنترل بیماری های عفونی در مراکز خدمات درمانی و مزارع پرورش حیوانات
- دسترسی ضعیف به داروها، واکسن ها و روش های تشخیصی با کیفیت و ارزان
- نداشتن دانش و اطلاعات کافی
- عدم اجرای قوانین در این زمینه
مقاومت آنتی بیوتیکی یکی از مهم ترین چالش ها در سراسر دنیا می باشد که اثرات گسترده ای بر سلامت و اقتصاد دارد و مسئول رخداد عفونت های مقاوم به درمان، افزایش شیوع و تلفات در اثر بیماری های عفونی و افزایش هزینه های درمان می باشد.
مقاومت ضد میکروبی با چه روش هایی انتقال می یابد؟
گسترش و انتشار مقاومت آنتی بیوتیکی از طریق 2 مسیر اصلی اتفاق می افتد:
-
به صورت عمودی و به کمک جهش ها
زمانی که یک جمعیت باکتریایی در معرض آنتی بیوتیک با دوز کشنده یا کمتر از کشنده (sublethal dose) یا حتی غلظت های پایین آنتی بیوتیک قرار می گیرد، یک فشار انتخابی روی جمعیت باکتریایی شروع به عمل می کند. در این حالت هر جهشی که منجر به مقاومت کامل یا نسبی نسبت به آنتی بیوتیک ها شود، باقی می ماند و به صورت عمودی به باکتری های نسل های بعد منتقل می شود. برخی از این جهش ها که در ژن ((نقطه هدف آنتی بیوتیک)) اتفاق می افتند، باعث ایجاد مقاومت نسبت به یک آنتی بیوتیک یا کلاس آنتی بیوتیکی خاص می شوند اما اغلب جهش ها سبب ایجاد مقاومت نسبت به چند گروه آنتی بیوتیکی مختلف می شوند. در حقیقت جهش هایی که منجر به افزایش بیان ژن های کدکننده پروتئین های پمپ افلاکس (efflux pump) می گردند سبب ایجاد مقاومت به چند دارو (multi drug resistance) در باکتری ها می شوند.
-
به صورت افقی از طریق انتقال ژن های مقاومت آنتی بیوتیکی
این روش از طریق مکانیسم های انتقال افقی ژن، یعنی کنژوگاسیون (conjugation)، ترانس داکشن (transduction) و ترانسفورمیشن (transformation) اتفاق می افتد. در حقیقت در طی این روش ها قطعات ژنتیکی متحرک مانند پلاسمیدها و ترانسپوزون ها، که حاوی ژن های مقاومت می باشند، بین سلول های باکتریایی منتقل شده و نقش مهمی در انتشار مقاومت ضد میکروبی بین حیوانات، انسان ها و محیط زیست ایفا می کنند.
نحوه انتشار مقاومت ضد میکروبی بین انسان ها، حیوانات و محیط زیست به چه صورت است؟
استفاده بیش از حد و نادرست از آنتی بیوتیک ها در پزشکی، دامپزشکی و کشاورزی در پیدایش و انتشار مقاومت ضد میکروبی در سراسر دنیا نقش دارد. به خصوص استفاده از آنتی بیوتیک ها به عنوان محرک رشد در پرورش حیوانات عامل اصلی ظهور و انتشار باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک است. به همین دلیل هم اتحادیه اروپا از سال 2006 میلادی استفاده از آنتی بیوتیک ها به عنوان محرک رشد را در پرورش حیوانات ممنوع کرده است. به علاوه اقداماتی که در جهت مصرف کمتر آنتی بیوتیک ها در پرورش دام و طیور انجام شده است، علاوه بر کاهش مقاومت آنتی بیوتیکی در حیوانات، انتشار AMR بین جمعیت های انسانی به خصوص افرادی که ارتباط مستقیم با این حیوانات دارند، را هم به شدت کاهش داده است.
روش های انتقال باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک به انسان ها معمولا به شدت پیچیده و غیر قابل پیش بینی است ولی معمولا از طریق 2 مسیر اصلی این اتفاق رخ می دهد:
-
انتقال مستقیم مقاومت ضدمیکروبی از طریق تماس با حیوانات یا انسان های ناقل
مطالعات بسیاری که با هدف بررسی انتقال باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک از حیوانات به انسان ها انجام شده اند، نشان می دهند که نرخ شیوع این باکتری های مقاوم بین افرادی که با حیوانات تماس مستقیم دارند، مانند کارکنان مزارع پرورش یا دامپزشکان، بسیار بالاست. استفاده از داروهای ضد میکروبی در کشاورزی، به خصوص مصرف گسترده آنتی بیوتیک های محرک رشد، می تواند منجر به پیدایش باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک شود. سپس این باکتری ها به دلیل تراکم بالای مزارع پرورش به سرعت به سایر حیوانات یا حتی انسان ها منتقل می شوند.
-
انتقال غیر مستقیم مقاومت ضد میکروبی از طریق زنجیره غذایی و یا مواجهه با نقاطی که آلودگی بالایی به میکروارگانیسم های مقاوم دارند، مانند بیمارستان ها، کودهای حیوانی، فاضلاب ها، زمین های کشاورزی و …
انتقال غیر مستقیم باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک معمولا پیچیده تر است. مصرف محصولات کشاورزی و دامپروری که حاوی باقیمانده های آنتی بیوتیکی، باکتری های مقاوم یا ژن های مقاومت می باشند، می توانند سبب انتقال مقاومت آنتی بیوتیکی به انسان ها گردند. در حقیقت ممکن است میکروارگانیسم های موجود در فلور میکروبی دستگاه گوارش ژن های مقاومت را کسب کرده و سپس این ژن ها را به باکتری های پاتوژن منتقل کنند و سبب انتشار مقاومت آنتی بیوتیکی گردند. به علاوه مقادیر قابل توجهی از آنتی بیوتیک هایی که در کشاورزی، پزشکی و دامپزشکی استفاده می شوند، در نهایت به شکل فعال خود وارد محیط زیست می شوند. متعاقب حضور ترکیبات فعال آنتی بیوتیکی در محیط زیست، یک فشار انتخابی ایجاد می شود که می تواند منجر به ایجاد مقاومت آنتی بیوتیکی در باکتری های غیر پاتوژنی شود که به طور طبیعی در آن محیط زندگی می کنند. در صورتی که فنوتیپ مقاومت آنتی بیوتیکی روی یک قطعه ژنتیکی متحرک قرار بگیرد، می تواند از طریق انتقال افقی ژن، به خصوص به روش کنژوگاسیون، به سایر باکتری های پاتوژن انسانی، حیوانی یا زئونوز منتقل شود. این موضوع تهدیدی جدی برای سلامت عمومی محسوب می شود.
نتیجه گیری
استفاده بیش از حد و نادرست از آنتی بیوتیک ها در پزشکی، دامپزشکی و کشاورزی سبب پیدایش و انتشار باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک می گردد. این باکتری های مقاوم و ژن های مقاومت می توانند بین انسان ها، حیوانات و محیط زیست منتقل شوند و سبب ایجاد عفونت های مقاوم به درمان و افزایش شیوع و مرگ و میر در اثر بیماری ها گردند. بنابراین مقاومت ضد میکروبی (AMR) در حقیقت مشکلی برای سلامت واحد (One Health) محسوب می شود و همه بخش های پزشکی، دامپزشکی و محیط زیست را تحت تاثیر قرار می دهد.
