در سراسر دنیا بندپایان، ضرر و زیان زیادی به صنعت طیور وارد می کنند. درمانیسوس گالینه که به آن جرب قرمز یا شپشک طیور هم می گویند، یکی از این بندپایان است که برای 3 مرحله آخر چرخه زندگی خود و رشد و توسعه تخم هایش مجبور به خونخواری می باشد. شدت آسیب و ضایعات ناشی از جرب قرمز در پرنده های درگیر بسته به شدت آلودگی متغیر است. مهم ترین علائمی که مشاهده می شوند شامل کاهش سلامت عمومی پرنده به دلیل کمبود خواب و نوک زدن بیش از حد به خود می باشد. در موارد شدید آلودگی، اثرات جدی تری مثل کانیبالیسم، کم خونی و حتی مرگ مشاهده می شود. به علاوه آلودگی با این جرب منجر به افزایش استرس پرنده شده و باعث کاهش پاسخ های ایمنی، غلظت بتا و گاماگلوبولین ها و تولید آنتی بادی پس از واکسیناسیون نیز می گردد. پرنده هایی که درگیر این بیماری هستند رشد و وزن کمتری دارند و ضریب تبدیل غذایی (FCR) نیز بالا می رود. به علاوه ریسک انتقال بیماری های عفونی مهمی مثل نیوکاسل، آبله طیور، سالمونلا و … از طریق جرب نیز افزایش می یابد.
استفاده از ترکیبات شیمیایی و سمومی مانند هیدروکربن ها، ارگانوفسفات ها، کاربامات ها، پیرتروئیدها و … برای کنترل جرب قرمز عوارض جانبی زیادی داشته و حتی برای انسان ها و کارکنان مزرعه هم سمی و خطرناک می باشد. از طرفی اغلب بندپایان و جرب ها نسبت به این ترکیبات مقاوم شده اند و در اثر آنها از بین نمی روند. به علاوه هزینه استفاده از آنها هم بالا می باشد. از طرفی در صورت سم پاشی علاوه بر اینکه طیور دچار استرس اضافی می شوند، ریسک مواجهه و تماس کارکنان مزرعه با سموم هم افزایش می یابد. بنابراین لازم است به دنبال جایگزین های موثرتری برای این سموم شیمیایی باشیم. استفاده از ترکیبات گیاهی می تواند جایگزین مناسبی باشد.
کدام ترکیبات گیاهی می توانند اثرات ضد جربی داشته باشند؟
آویشن
آویشن (Thymus vulgaris) آنتی اکسیدانی قوی است که کارواکرول و تیمول دو ترکیب فعال مهم آن می باشند. آویشن به واسطه ی ماده موثره ی خود خواص ضد باکتری، ضد ویروسی، آنتی اکسیدانی، ضد انگلی، ضد قارچی و حشره کشی قابل توجهی از خود نشان می دهد. اثرات کارواکرول بر علیه جرب درمانیسوس گالینه به اثبات رسیده است. همچنین اثر سمیت ترکیبی کارواکرول و تیمول نشان می دهد که ترکیب کارواکرول و تیمول خاصیت سینرژیکی داشته و دارای بالاترین اثر بخشی بر علیه جرب قرمز می باشند. کارواکرول به صورت غیر رقابتی گیرنده های نیکوتین استیل کولین در حشرات را مهار می کند. مطالعات گوناگون تایید می کند که تیمول با افزایش فعالیت لنفوسیت ها، ماکروفاژها و سلول های NK، و همچنین افزایش فاگوسیتوز و سنتز اینترفرون تاثیرات مثبتی بر سیستم ایمنی طیور دارد.
بابونه
بابونه (Matricaria recutita) یکی از قدیمی ترین گیاهان دارویی شناخته شده از اعضای خانواده Asteraceae است. اجزای اصلی آن آلفابیزابولول، بیزابولول اکساید، اسپیرواترها، کامازولن و فلاونوئید می باشد، در میان فلاونوئیدها، آپیژنین یکی از مهم ترین ترکیبات موجود در بابونه است.
از قدیم الایام از بابونه در درمان زخم، اگزما، تحریکات پوستی،بیماری های باکتریایی، انگلی و دفع حشرات استفاده می شده است. امروزه اثرات ضد باکتریایی بابونه در برابر باکتری های گرم مثبت و گرم منفی، فعالیت های ضد انگلی، حشره کشی، درمان بیماری پوستی و بهبود زخم آن به خوبی اثبات شده است. از آنجا که بابونه غنی ازفلاوونوئیدها است، آنتی اکسیدان مؤثری در خنثی کردن رادیکال های آزاد اکسیژن می باشد. همانطور که می دانیم اثرات ضد التهابی، ضد باکتریایی و فعالیت آنتی اکسیدانی گزینه مناسبی برای ترمیم زخم محسوب می شوند و عصاره بابونه با دارا بودن این خواص و ترکیب اصلی آلفا بیزابولول ترمیم زخم های پوستی و اپیتلیایی شدن آن را تسریع می بخشد. شواهد نشان می دهد که عصاره بابونه سبب بهبود سریع تر زخم های پوستی نسبت به کورتیکو استرویید ها می شود. خواص ضد حشره ای این گیاه نیز اثبات شده است، برای مثال گزارشــاتی از اثرات کشــنده عصاره بابونه بر جرب پزروپتس کانیکولی و کنه ماده بالغ ریپی سفالوس آنولاتوس وجود دارد.
اوکالیپتوس
اوكـاليپتوس (Eucalyptus spp) يكـي ازمعروفترين گياهان دارويي است كه ازگذشته مورد توجه بوده است. اين گياه منبـع غنـي از پلي فنل ها و ترپنوئيدهاست. تركيب اصلي برگ آن اوكـاليپتول يـا سينئول می باشد. عصاره برگ اين گياه داراي خـواص ضـد التهابي، آنتي اكـسيدانی و ضد ويروسي بوده و بر طيف وسيعي از باكتري هـاي گـرم مثبـت و منفي نظير استافيلوكوكوس اورئوس، شيگلا، اشرشياكلاي، باسيلوس سـرئوس و نيـز قـارچ كانديـدا آلبيكنس فعاليت ضد ميكروبي از خود نشان می دهد. اوکالیپتوس از دیرباز یكي از خانواده هاي گياهي مورد توجه، بـه دلیل داشـتن اسانسی با اثـرات كـشندگي و دوركننـدگي حشرات بوده است. اثر دور كنندگي حشرات اكاليپتوس را به مـاده 1و8 -سينئول نسبت می دهند. ترکیبات موثره اکالیپتوس بازدارنده آنزیم استیل کولین حشرات است و خاصیت نوروتوکسیک برای حشرات دارد.
علاوه بر این اثبات شده است که افزودن اکالیپتوس در جیره غذایی طیور تاثیرات مثبتی بر افزایش ایمنی بدن آن ها دارد و استفاده از آن در جیره جوجه های گوشتی سبب کاهش جمعیت اشرشیاکلای و افزایش لاکتوباسیل های روده می شود که عامل افزایش قابلیت هضم مواد مغذی، افزایش وزن بدن جوجه ها و کاهش ضریب تبدیل مواد غذایی است.
آلیسین
آلیسین ترکیبی فرار حاوی گوگرد است که در سیر (Allium sativum) یافت می شود. این ماده آنتی میکروبیال و آنتی اکسیدانی طبيعي است كه از قدیم به عنوان گندزدا مورد مصرف قرار می گرفته است. آلیسین مولکولی ضعیف با عمرکوتاه است که به دلیل ماهیت آبگریز خود می تواند به سرعت از غشای سلولی عبور کند. این ماده بر طیف وسیعی از باکتری‌های گرم منفی و گرم مثبت (از جمله اشریشیاکلای، سالمونلا، استافیلوکوک، استرپتوکوک، کلبسیلا، پروتئوس، باسیلوس و کلستریدیوم)،قارچ ها (به ویژه در برابر کاندیدا آلبیکنز) انگل ها، از جمله برخی از انگل های تک یاخته ای اصلی روده و ویروس ها موثر است و مانع رشد و تکثیر آن ها می گردد. تركيبات شيميايي اصلي سير شامل مونوسولفيدها، دي سولفيدها و تري سولفيدها هستند. سير با داشتن ترکیبات سولفور دار فعالیت های حشره کشی از خود نشان داده است. درمطالعات مختلف، اثر عصاره سیر در کنترل آلودگی جرب قرمز به اثبات رسیده است. قابل ذکر است که اثرات آلیسین به دلیل واکنش شیمیایی آن، با گروه های تیول آنزیم های های وابسته به سولفیدریل از جمله الکل دهیدروژناز، تیوردوکسین ردوکتاز و RNA پلیمراز است. توانايي اتصال گروه تيوسولفونات آلیسین به گروه هاي تيول پروتین ها موجب تخريب انواع پروتئين ها و آنزيم هاي مهم میکروبی و انگلی می گردد. برای مثال سیستم تشکیل‌دهنده استیل کوآ (متشکل از استات کیناز و فسفوترانس استیل کوآ سنتتاز) را مهار می کند و قابلیت زیستی باکتری ها را کاهش می دهد. آلیسین موجود در جیره با اثر تحريكي بر روی ماکروفاژ ها، باعث افزايش سنتز نيتريك اكسايد توسط ماكروفاژها مي شود و از این طریق بر سیستم ایمنی بدن طیور اثرات مثبتی خواهد داشت.
با توجه به توسعه و گسترش مقاومت ضدمیکروبی (AMR) در طی سال های اخیر، جرب ها نسبت به سموم و ترکیبات شیمیایی رایج در بازار مقاوم شده و سبب بی اثر شدن این ترکیبات گشته اند. از طرفی مشکل مقاومت ضدمیکروبی محدود به دامپزشکی و حیوانات نیست بلکه قابل انتقال به انسان ها، گیاهان و محیط زیست نیز می باشد و خسارات مالی و جانی زیادی به بار می آورد؛ به همین دلیل به خصوص در سال های اخیر استفاده از جایگزین های گیاهی و طبیعی مورد توجه بیشتری قرار گرفته اند.
مایتوفید پلاس، محصول ماکیان دام پارس، فرمولاسیونی متشکل از ترکیبات موثره عصاره های آویشن، بابونه، اوکالیپتوس و سیر بوده و سبب عدم تمایل جرب برای خونخواری از پرنده می گردد؛ در نتیجه چرخه زندگی انگل مختل شده و از بین می رود. هم چنین این ترکیب به صورت پودر مخلوط در خوراک بوده و استرس های ناشی از سم پاشی و اسپری کردن ترکیبات شیمیایی را هم ندارد. مایتوفید پلاس ترکیبی کاملا گیاهی بوده و هیچگونه عوارض جانبی و باقیمانده بافتی ندارد و بر خلاف ترکیبات شیمیایی نیازی به دوره پرهیز از مصرف نیز ندارد.
در بین محصولات گیاهی و طبیعی نیز باید توجه داشت که محصول موردنظر دارای فرمولاسیون و اثر اختصاصی ضد جرب باشد زیرا هر ترکیبی اثر دافع حشرات و ضد جربی ندارد برای مثال ممکن است از گیاهان دیگری مثل اکیناسه، نسترن و …. هم در محصولات ضد جرب گیاهی استفاده شود اما این ترکیبات تنها سبب تقویت ایمنی و بهبود وضعیت سلامت پرنده می شوند ولی اثر ضدجربی ندارند؛ در حالی که تمام ترکیبات به کار رفته در مایتوفید پلاس دارای اثر دافع حشرات بوده و با کاهش خونخواری و اختلال در چرخه زندگی انگل سبب از بین رفتن آن می شوند.
