برای کسانی که به دنبال نگهداری از یک پرنده به عنوان حیوان خانگی خود هستند، دانستن اطلاعاتی مثل رفتار های عادی، میزان صدا، نوع مراقبت، تغذیه و محل نگهداری مناسب ضروری است. بسیاری از رفتارها و نیازهای پرنده خصوصا در فصل جفت گیری در پرندگان نر و ماده متفاوت است. از آن جایی که اندام های تولید مثلی پرندگان داخلی هستند و تفاوت ظاهری وابسته به جنس در درصد کمی از پرندگان زینتی وجود دارد، تعیین جنسیت امری دشوار و پرخطاست. برخلاف سگ و گربه، جنسیت پرندگان زینتی معمولا تنها زمانی مشخص می شود که بصورت تخصصی با روش های آزمایشگاهی تعیین جنسیت شوند و یا پرنده به بلوغ برسد و تخم بگذارد. این موضوع برای صاحبان پرنده بسیار حائز اهمیت است و حتی نام گذاری پرنده را نیز دشوار می کند.
بیش از 10000 گونه مختلف پرنده در دنیا وجود دارد که حدود 60 درصد این گونه ها مونومورفیک (monomorphic) هستند. یعنی از نظر شکل و رنگ پرها، رفتار و جثه تفاوت محسوسی بین پرنده نر و ماده وجود ندارد. بسیاری از پرندگان شکاری، جغدسانان، کبوترسانان، طوطی سانان، پرنده های مرداب، غازها، درناها، پرندگان دریایی و برخی از گنجشک سانان در این دسته قرار می گیرند. برخلاف آن در گونه های دیمورفیک (dimorphic) شاخص های ظاهری مشخصی بین جنس نر و ماده هر گونه وجود دارد. در اکثر موارد پرنده های نر برای جذب جنس مخالف دارای پرهای روشن و چشم گیر هستند. پرندگان ماده معمولا ظاهری غیر شاخص تر دارند که به آن ها کمک می کند که در زمان لانه سازی و یا نگهداری از جوجه ها با محیط پیرامون آمیخته شده و از خود و لانه محافظت کنند. این تفاوت های ظاهری در بهار و تابستان که زمان جفت گیری است بارزتر است. میتوان از طاووس، قرقاول، اردک و .. به عنوان نمونه بارز این نوع پرنده ها نام برد. در برخی گونه های دیمورفیک این تفاوت در سایز و جثه بروز می کند. پرنده های نر معمولا دارای جثه بزرگتری هستند (مانند قو، بلدرچین و…) که البته استثناهایی هم دارد. در برخی از پرندگان شکاری، مرغ های مگس خوار و گونه هایی از پرندگان غیرپروازی جنس ماده بزرگتر است.
اکثر طوطی سانان مونومورفیک هستند. در 75 درصد از گونه های طوطی سانان تفاوت ظاهری بین جنس نر و ماده وجود ندارد. یکی از معدود طوطی سانانی که تعیین جنسیت آن بر اساس رنگ و به راحتی انجام می شود طوطی اکلکتوس (Eclectus parrot) است. طوطی های اکلکتوس نر سبز رنگ و ماده ها قرمز هستند. در بقیه پرندگان زینتی این تفاوت ها بسیار ناملموس تر است و در نتیجه تعیین جنسیت پرنده دشوارتر می شود.
در برخی از گونه های پرندگان زینتی، با نشانه های ظاهری میتوان جنسیت را حدس زد. مثلا در مرغ عشق بالغ رنگ برجستگی بالای منقار که به آن اسفنجی (cere) نیز می گویند، در مرغ عشق نر آبی تیره متمایل به بنفش است در حالی که در مرغ عشق ماده آبی کمرنگ تا قهوه ای است. همچنین در مرغ عشق ماده حلقه کمرنگی به دور سوراخ بینی دیده می شود که در مرغ عشق نر وجود ندارد. از نظر رفتاری نیز مرغ عشق نر پر سر و صدا تر است.
تعیین جنسیت عروس هلندی بعد از اولین پرریزی آن ها حدود 8 ماهگی میسر است. قبل از رسیدن به بلوغ هر دو عروس هلندی نر و ماده پرهای مشابهی دارند. بعد از اولین پرریزی، زمانی که پرهای جدید جایگزین می شوند، سر عروس هلندی نر زرد تر شده و رنگ هلویی-نارنجی روی گونه ها پررنگتر و مشخص تر می شود. خطوط زیر پرهای پروازی ناپدید شده و پرهای لکه دار دم با پرهای خاکستری یکدست جایگزین می شوند. عروس هلندی ماده بعد از پرریزی اول تفاوت چندانی نکرده و خطوط زیر پرهای پروازی و لکه های زرد روی پرهای دم باقی می مانند. در عروس هلندی های دارای جهش ژنتیکی مثل عروس هلندی ابلق، لوتینو یا عروس هلندی گل باقالی یا مرواریدی تعیین جنسیت دشوارتر است. از نظر رفتاری هم تفاوت های مشخصی بین عروس هلندی نر و ماده وجود دارد. عروس هلندی نر پر سر و صدا و خودنماست و تمایل بیشتری به سوت زدن و آواز خوندن و تقلید کلمات نشان می دهد. عروس هلندی نر در برابر آینه با علاقه ساعت ها بازی می کند ولی عروس هلندی ماده آرام تر و ساکت تر است و به حرکات نمایشی تمایلی ندارد و از نظر اجتماعی خوددار تر است.
تعیین جنسیت قناری از طریق نشانه های ظاهری تا حدی سخت تر است. در قناری نر ناحیه کلواک تاحدی برجسته و بیرون زده است. در قناری ماده کلواک هم سطح پوست اطراف است. تعیین جنسیت قناری به این روش خطای بالایی دارد و با تجربه ممکن است.
در طوطی کاکادو یا کاکاتو، رنگ چشم در اکثر موارد اما نه همیشه می تواند نشان دهنده جنسیت باشد. کاکادوهای ماده که به بلوغ رسیده اند، عنبیه قرمز رنگ دارند که با کاکادوی نر که رنگ چشم قهوه ای تیره دارد متفاوت است. البته همه کاکاتوهای ماده دچار این تغییر رنگ نمی شوند. در نتیجه تمامی کاکادوهایی که رنگ چشم قرمز دارند حتما ماده هستند ولی کاکادو های با چشم قهوه ای می توانند نر، ماده نابالغ یا ماده بالغی که رنگ چشمش تغییر نکرده باشند.
تکنیک های متعددی برای تعیین جنسیت پرندگان زینتی وجود دارد که دقت بسیاری از آن ها بحث برانگیز است. یکی از این روش ها تعیین جنسیت از طریق استخوان لگن است.در این روش استخوان لگن پرنده در پایین ناحیه شکمی با دست ملامسه شده و فضای بین آن بررسی می شود. گفته می شود که پرنده نر نسبت به پرنده ماده فضای کمتری بین استخوان لگنش وجود دارد و لگن پرنده ماده پهن تر است. اکثر کسانی که دانش و تجربه وسیعی در این زمینه دارند می دانند که این شاخص های فیزیکی بدلیل تفاوت های فردی، روش غیر علمی و پرخطایی برای تعیین جنسیت هستند. شکل سر، شکل چشم ها، عرض منقار و غیره نیز برای تعیین جنسیت استفاده می شوند. صحت و درستی این تکنیک ها بستگی زیادی به مهارت و تجربه فرد متخصص دارد. حتی در افراد ماهر نیز تشخیص تفاوت ها بسیار دشوار می تواند باشد.
تعیین جنسیت اکثر طوطی سانان با این روش ها میسر نیست. در طوطی ها و دیگر پرندگان مونومورفیک از نظر جنسی، دامپزشک با روش هایی مثل تست خون، تست DNA و جراحی انجام می شود.
