از اوایل سال 2020 همه گیری ویروس کرونا توجه جهانیان را به خود جلب کرد و همچنان به سیطره خود ادامه می دهد. در سایه همه گیری کرونا یک تهدید بزرگ سلامت همگانی را تهدید می کند. گفته می شود که عفونت های ناشی از باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک، که به آن “پاندمی پنهان” نیز می گویند، بزرگترین تهدید برای سلامت جهانی، امنیت غذایی و توسعه در قرن بیست و یکم خواهد بود.
پس از کشف آنتی بیوتیک ها در سال 1928 توسط الکساندر فلمینگ، انقلابی در حوزه پزشکی ایجاد شد. آنتی بیوتیک ها طیف وسیعی از داروهای قدرتمند را شامل می شوند که برای درمان عفونت های باکتریای نظیر ذات الریه، مننژیت، عفونت خونی و … استفاده می شوند. طب مدرن به منظور پیشگیری و درمان عفونت در زمان شیمی درمانی، سزارین و دیگر جراحی ها متکی به آنتی بیوتیک ها است.
مقاومت ضد میکروبی به رخدادی می گویند که در آن باکتری و دیگر عوامل پاتوژن تغییر و تکامل یافته و در مقابل ترکیبات ضدمیکروبی که قبلا به آنها حساس بوده اند، مقاومت نسبی یا کامل ایجاد می کنند که باعث بی اثر و کم اثر شدن داروهای ضد میکروبی می شود. فرآيند مقاومت با ايجاد جهش هایی در سطح ژن رخ می دهد. باکتری های دارای ژن مقاومت شانس بالاتری برای بقا در برابر آنتی بیوتیک دارند. در واقع زمانی كه باكتری ها در حضور آنتی بيوتيک به تكثير خود ادامه دهند مقاومت رخ داده است. در صورتيكه ميكروبی دارای حساسيت كمتر يا به اصطلاح مقاومت گردد برای اثرگذاری نياز به غلظت های بالاتر از ميزان نرمال از همان دارو می باشد.
مقاومت میکروبی یک رویداد طبیعی و غیر قابل پیشگیری است. مساله نگران کننده افزایش سرعت بروز و شیوع مقاومت است. هرچه از یک آنتی بیوتیک بیشتر و به مدت طولانی تری استفاده شود، احتمال بروز مقاومت بر علیه ان افزایش می یابد. مشکل آنجایی آغاز می شود که آنتی بیوتیک ها برای درمان سرفه، سرماخوردگی و گلودرد که معمولا عامل ویروسی دارند مصرف می شوند. تجویز مکرر و غیر ضروری آنتی بیوتیک ها در مواردی که اثرگذار نیستند، منجر به بروز مقاومت آنتی بیوتیکی می شود. امروزه در برجی کشورها تا 51% نرخ مقاومت به پنی سیلین گزارش شده است. تحقیقات انجام شده در ایران نشان می‌دهند که داروهای مسکن و آنتی‌بیوتیک‌ها بیشترین میزان مصرف خودسرانه داروها در کشور را تشکیل می‌دهند. “کنگره ملی تجویز منطقی آنتی‌بیوتیک‌ها” ایران را یکی از کشورهایی خوانده که در آن آنتی‌بیوتیک به مقدار زیاد تجویز می‌شود. در گزارش این سازمان ذکر شده که مصرف آنتی‌بیوتیک در ایران تقریبا برابر با کل مصرف آن در اروپا و ۱۶ برابر استاندارد جهانی است.
مصرف بی رویه آنتی بیوتیک منحصر به انسان ها نمی شود. بیش از 73 درصد ضدمیکروب های فروخته شده در دنیا، در حیوانات فارمی مصرف می شوند. یکی از علت های آن افزایش تقاضا برای پروتئین حیوانی خصوصا در کشورهای در حال توسعه است. از سال 2000 به بعد، میزان تولید گوشت و فرآورده های حیوانی در کشورهای پردرآمد و توسعه یافته روند ثابتی داشته در حالی که این روند در آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی به ترتیب 68%، 64% و 40% رشد داشته است. علت این تغییر در کشورهای کم درآمد و با درآمد متوسط، توسعه فارم ها و سیستم های پرورشی فشرده و صنعتی است که در آن ها به صورت روتین و غیر اختصاصی از آنتی بیوتیک ها به منظور پیشگیری از بیماری ها و افزایش رشد و تولید استفاده می کنند. بیشترین میزان بروز مقاومت برعلیه چهار دسته آنتی بیوتیکی تتراسایکلین ها، سولفانامیدها، کوئینولون ها و پنی سیلین هاست که بیشتر به منظور افزایش وزن گیری در حیوانات فارمی مصرف می شوند. در یک بررسی گزارش شده است که بین سال های 2000 تا 2018، در گاو تعداد آنتی بیوتیک هایی که برعلیه شان مقاومت ایجاد شده دو برابر و در طیور و خوک سه برابر شده شده است. افزایش مصرف آنتی بیوتیک در حیوانات ارتباط مستقیمی با افزایش بروز مقاومت در انسان ها دارد. علت آن انتقال سویه های مقاوم از طریق تماس مستقیم، مصرف فرآورده های حیوانی و محیط است.
سو مصرف آنتی بیوتیک ها و توانایی میکروب‌ها در تغییر تنها دلیل بروز مقاومت نیست؛ از سال ۱۹۸۷ هیچ رده آنتی بیوتیک تازه ای تولید نشده و در خط تولید شرکت های داروسازی بزرگ تقریبا هیچ گروه آنتی بیوتیک تازه ای وجود ندارد. برای تولید آنتی بیوتیک جدید، انگیزه اقتصادی کافی وجود ندارد چرا که آنتی بیوتیک ها در صورت لزوم برای یک یا دو هفته مصرف می شوند و به دلیل خطر مقاومت میکروب‌ها، مدت استفاده از آنها محدود است در حالیکه داروهایی مثل داروی فشار خون یا داروی کاهنده قند برای تمام عمر مصرف می شوند و صرفه اقتصادی بالاتری دارند.
سازمان بهداشت جهانی (WHO) با انتشار گزارشی اعلام کرد جهان وارد دوره “پسا آنتی بیوتیک” شده است؛ دوره ای که عفونت‌هایی که به آسانی درمان می‌شدند، به سادگی جان انسان‌ها را خواهند گرفت. درمان عفونت های باکتریایی مثل پنومونی، سوزاک و عفونت های ادراری با آنتی بیوتیک های رایج بسیار دشوار می شود. بدون آنتی بیوتیک جراحی‌های کوچک و جراحی‌های پیچیده، مثل پیوند عضو غیرممکن می‌شوند و هزینه خدمات بهداشتی ممکن است سر به آسمان بزند چون باید از آنتی بیوتیک‌های جدیدتر و گرانتر استفاده شود و بیماران مدت بیشتری بستری خواهند شد.
طبق آمار جهانی، عفونت های ناشی از باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک در سال 2019 به طور مستقیم باعث مرگ بیش از 1.3 میلیون نفر شده و در مرگ حداقل 5 میلیون نفر دخیل بوده اند که این مقدار بالاتر از تلفات ناشی از ایدز (864 هزار نفر) یا مالاریا (643 هزار نفر) در همان سال است. در صورتی که اقدامی قاطع و به موقع صورت نگیرد، تا سال 2050 میزان مرگ و میر ناشی از مقاومت آنتی بیوتیکی از سرطان پیشی گرفته و با بیش از 10 میلیون کشته در سال عامل اصلی مرگ انسان ها خواهد بود.
