مقاومت ضدمیکروبی (AMR) (یا مقاومت دارویی) در دامپزشکی زمانی شکل می‌گیرد که عوامل بیماری‌زا نسبت به داروهای ضد میکروبی مقاوم می‌شوند و درمان‌های معمول دیگر کارایی ندارند. این مسئله غالباً نتیجه‌ی مصرف نادرست یا گسترده‌ی آنتی‌بیوتیک‌ها در حیوانات است و پیامدهای آن فراتر از حیوانات، بر سلامت انسان و محیط نیز تأثیر می‌گذارد. داروهای ضد میکروبی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها، ضدویروس‌ها و ضدقارچ‌ها برای مهار میکروب‌ها طراحی شده‌اند، اما استفاده بی‌رویه از آن‌ها خطر مقاومت را افزایش می‌دهد. نهادهای بین‌المللی مانند WHO، WOAH و اتحادیه‌ی اروپا با تقسیم این داروها به سطوح اهمیت «حیاتی»، «بالا» و «متوسط»، تلاش دارند مصرف هدفمند و رویکرد «سلامت واحد» را در کنترل مقاومت تقویت کنند.
مقاومت دارویی
مقاومت دارویی در دامپزشکی به حالتی گفته می‌شود که میکروارگانیسم‌های عامل عفونت دیگر به داروهای ضدمیکروبی پاسخ نمی‌دهند و درمان معمول اثربخش نیست. در بخش دامپزشکی، این وضعیت زمانی پدید می‌آید که تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان، پیشگیری یا رشد بدون رعایت اصول صحیح صورت گیرد؛ سپس باکتری‌های مقاوم در حیوانات، محیط و از طریق زنجیره غذایی به انسان‌ها یا سایر حیوانات منتقل می‌شوند. طبق گزارش World Organization for Animal Health (WOAH) در سال ۲۰۲۵، مقاومت دارویی یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای سلامت حیوانات، امنیت غذایی و پایداری اقتصادی قلمداد شده است. از سوی دیگر، مطالعات نشان می‌دهند با بهبود بهره‌وری تولید دام و کاهش مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، می‌توان از شدت پدیده مقاومت دارویی در بخش دامپروری کاست. مدیریت دقیق و نظارت هماهنگ در چهارچوب رویکرد سلامت واحد «One Health» برای مهار این خطر ضروری است.
داروی ضدمیکروبی چیست؟
داروی ضد میکروبی (آنتی‌میکروبیال) به دارویی گفته می‌شود که برای پیشگیری یا درمان عفونت‌های ناشی از میکروارگانیسم‌ها مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها یا انگل‌ها به‌کار می‌رود. این داروها با هدف از بین بردن یا جلوگیری از تکثیر میکروب‌ها طراحی شده‌اند. مثال‌هایی از این دسته شامل آنتی‌بیوتیک‌ها (برای باکتری)، ضدویروس‌ها، ضدقارچ‌ها و داروهای ضدانگل هستند. استفاده درست از این داروها در پزشکی و دامپزشکی از اهمیت بالایی برخوردار است تا خطر ظهور مقاومت میکروبی کاهش یابد.
طبقه‌بندی داروهای آنتی بیوتیکی
گروه کارشناسی موقت مشورتی ضد میکروبی اتحادیه اروپا (AMEG)، سازمان جهانی بهداشت (WHO) و سازمان جهانی بهداشت حیوانات (WOAH) – که پیش‌تر با نام OIE شناخته می‌شد – فهرست‌هایی تدوین کرده‌اند که شامل طبقه‌بندی عوامل ضد میکروبی است.
هدف از این فهرست‌ها آن است که نهادهای قانون‌گذار و ذی‌نفعان بدانند کدام دسته از عوامل ضد میکروبی مورد استفاده در حیوانات، از نظر ایجاد مقاومت ضد میکروبی (AMR) ممکن است خطر بالاتری برای جمعیت انسانی داشته باشند.
این فهرست‌ها همچنین نشان می‌دهند که چگونه می‌توان استفاده از عوامل ضد میکروبی را مدیریت کرد تا مقاومت‌های ضد میکروبی با اهمیت پزشکی به حداقل برسند.
عوامل ضد میکروبی بر اساس سطوح مختلف اهمیت به شرح زیر طبقه‌بندی می‌شوند.
عوامل ضد میکروبی با اهمیت حیاتی در پزشکی انسانی
سازمان جهانی بهداشت (WHO) از دو معیار متفاوت C1 و C2 برای طبقه‌بندی عوامل ضد میکروبی مورد استفاده در پزشکی انسانی در سه سطح اهمیت استفاده می‌کند:
۱. عوامل ضد میکروبی با اهمیت حیاتی (Critically Important)
۲. عوامل ضد میکروبی با اهمیت بالا (Highly Important)
۳. عوامل ضد میکروبی با اهمیت متوسط (Important)
معیار اول(C1) : نشان می‌دهد که یک کلاس از عوامل ضد میکروبی، تنها یا یکی از معدود گزینه‌های درمانی موجود برای درمان عفونت‌های باکتریایی جدی در انسان‌ها است.
معیار دوم (C2) : بیان می‌کند که کلاس ضد میکروبی برای درمان عفونت‌هایی در انسان استفاده می‌شود که یا توسط باکتری‌هایی ایجاد شده‌اند که می‌توانند از منابع غیرانسانی (مانند حیوانات، آب، مواد غذایی یا محیط‌زیست) به انسان منتقل شوند، یا توسط باکتری‌هایی که می‌توانند ژن‌های مقاومت را از منابع غیرانسانی کسب کنند.
عوامل ضد میکروبی با اهمیت حیاتی، آن‌هایی هستند که هر دو معیار C1 و C2 را برآورده می‌کنند.
برخی از داروهایی که این دو معیار را دارند شامل موارد زیر هستند:
آمینوگلیکوزیدها، آنسامایسین‌ها، برخی از بتا-لاکتام‌ها، گلیکوپپتیدها، ماکرولیدها و کینولون‌ها.
در درون گروه داروهای با اهمیت حیاتی، برخی داروها به‌عنوان داروهای با اولویت بالاتر (Highest Priority Antimicrobial Agents) دسته‌بندی می‌شوند.
این‌ها داروهایی هستند که به‌طور مکرر در پزشکی انسانی استفاده می‌شوند، بخش زیادی از مصرف آن‌ها مربوط به درمان عفونت‌های شدید در مراکز درمانی است و شواهد گسترده‌ای از انتقال باکتری‌های مقاوم یا ژن‌های مقاومت از منابع غیرانسانی در مورد آن‌ها وجود دارد.
عوامل ضد میکروبی با اهمیت بالا، تنها یکی از معیارهای C1 یا C2 را برآورده می‌کنند.
عوامل ضد میکروبی با اهمیت متوسط، هیچ‌یک از دو معیار C1 یا C2 را ندارند.
از سال ۲۰۲۴ (WHO, 2024)، سازمان جهانی بهداشت همچنین مفهوم گروه‌بندی (grouping) را به طبقه‌بندی خود افزوده است تا ارزیابی جامع‌تری از همه کلاس‌های دارویی ارائه دهد؛ از جمله:
- داروهایی که فقط برای استفاده انسانی مجازند،
- داروهایی که فقط برای استفاده در حیوانات مجازند،
- و داروهایی که برای استفاده در هر دو انسان و حیوان مجاز هستند (بر اساس طبقه‌بندی توضیح داده‌شده در بالا).
فهرست عوامل ضد میکروبی با اهمیت دامپزشکی
سازمان جهانی بهداشت حیوانات (WOAH) فهرستی از عوامل ضد میکروبی با اهمیت دامپزشکی تهیه کرده است که شامل تمام داروهای ضد میکروبی مجاز برای استفاده در حیوانات تولیدکننده‌ی مواد غذایی است. این مواد در سه گروه زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
- عوامل ضد میکروبی با اهمیت حیاتی دامپزشکی (Veterinary Critically Important Antimicrobials):
داروهایی که برای درمان عفونت‌های خاص در حیوانات ضروری هستند و گزینه‌های درمانی جایگزین کافی برای آن‌ها وجود ندارد و همچنین اگر بیش از نیمی از کارشناسان در فرآیند طبقه‌بندی با اهمیت حیاتی بودن آن‌ها موافق باشند، در این گروه قرار می‌گیرند. - عوامل ضد میکروبی با اهمیت بالا دامپزشکی (Veterinary Highly Important Antimicrobials):
داروهایی که برای درمان عفونت‌های خاص حیوانی با گزینه‌های محدود درمانی ضروری هستند، یا بیش از نیمی از کارشناسان موافقت کرده‌اند که در این گروه قرار گیرند. - عوامل ضد میکروبی با اهمیت متوسط دامپزشکی (Veterinary Important Antimicrobials):
داروهایی که برای درمان عفونت‌های خاص حیوانی ضروری نیستند و گزینه‌های جایگزین متعددی برای آن‌ها وجود دارد؛ همچنین کمتر از نیمی از کارشناسان اهمیت بالای استفاده از آن‌ها را تأیید کرده‌اند.
طبقه‌بندی آنتی‌بیوتیک‌ها در اتحادیه‌ی اروپا
گروه کارشناسی موقت مشورتی ضد میکروبی آژانس دارویی اروپا (AMEG) در طبقه‌بندی خود، خطرات احتمالی برای سلامت عمومی ناشی از مقاومت ضد میکروبی در نتیجه‌ی استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها در دامپزشکی را در نظر گرفته است.
این گروه با رویکرد سلامت واحد (One Health)، دسترسی به گزینه‌های جایگزین آنتی‌بیوتیکی در دامپزشکی را مورد توجه قرار داده است.
طبقه‌بندی AMEG بر اساس چهار معیار زیر انجام می‌شود:
- آیا کلاس یا زیرکلاس دارویی برای استفاده‌ی دامپزشکی در اتحادیه‌ی اروپا مجاز شده است یا خیر.
- میزان اهمیت آن کلاس دارویی برای پزشکی انسانی بر اساس رتبه‌بندی سازمان جهانی بهداشت (WHO) و با در نظر گرفتن شرایط اتحادیه‌ی اروپا.
- دانش موجود در مورد عواملی که بر احتمال و پیامدهای انتقال مقاومت ضد میکروبی از حیوان به انسان تأثیر می‌گذارند، به‌ویژه در مواردی که یک ژن منفرد باعث مقاومت چندگانه یا مقاومت به چند کلاس دارویی می‌شود.
- در دسترس بودن آنتی‌بیوتیک‌های جایگزین در دامپزشکی که خطر کمتری برای سلامت حیوان و انسان از نظر AMR دارند.
