مقاومت آنتی‌بیوتیکی؛ مقاومت چند دارویی (MDR) و اثرات آن

مقاومت چند دارویی (Multiple Drug Resistance یا MDR) در واقع به مقاوم شدن یک میکروارگانیسم نسب به چند داروی مختلف گفته می شود که یک خطر جدی برای سلامت انسان ها و حیوانات است که می تواند در آینده ی نزدیک جان میلیون ها نفر را تهدید کند. یعنی دیگر با مصرف این داروها نمی‌توان آن عامل بیماری‌زا یا سلول غیرعادی را از بین برد.

آنتی‌بیوتیک‌ها که از مهم‌ترین دستاوردهای پزشکی قرن بیستم هستند، زندگی های بسیاری را نجات داده‌اند. با این حال، پدیده‌ای به نام مقاومت آنتی‌بیوتیکی این دستاورد را تهدید می‌کند. وقتی باکتری‌ها توانایی مقاومت در برابر داروهای آنتی‌بیوتیکی را پیدا می‌کنند، درمان عفونت‌ها دشوارتر می‌شود. در این میان، مقاومت چند دارویی (MDR) به عنوان یک تهدید جدی‌تر ظاهر شده است، جایی که باکتری‌ها به چندین دسته دارویی مقاوم می‌شوند. برای مقابله با این وضعیت، راهکارهایی همچون استفاده از داروهای ترکیبی، آنتی بیوتیک های جدیدتر (آریوبیوتیک)، مهارکننده‌های پمپ‌های افلاکس، درمان با فاژ (فاژتراپی)، بهره‌گیری از نانوذرات، و روش‌های نوین ژنتیکی مانند CRISPR-Cas پیشنهاد شده‌اند..

این مقاله به بررسی مقاومت دارویی، مقاومت چندگانه، مکانیسم‌ها، میکروب‌های رایج و راه‌های مقابله با این مشکل می‌پردازد.

مقاومت چند دارویی (MDR) چیست؟

مقاومت چند دارویی (MDR) یا مقاومت دارویی چندگانه زمانی رخ می‌دهد که یک میکروارگانیسم یک میکروارگانیسم (مانند باکتری، ویروس، انگل یا سلول سرطانی) به حداقل سه دسته دارویی مقاوم باشد. این دسته‌بندی‌ها بر اساس نحوه عملکرد داروها و هدف‌گیری آن‌ها تعریف می‌شوند.

مقاومت آنتی‌بیوتیکی زمانی رخ می‌دهد که باکتری نسبت به یک یا چند آنتی‌بیوتیک خاص مقاوم شود، اما وقتی این مقاومت شامل چندین دسته دارویی مختلف شود (مثلاً آنتی‌بیوتیک‌هایی با مکانیسم‌های عمل متفاوت)، اصطلاح MDR یا مقاومت چند دارویی برای آن به کار می‌رود. این نوع مقاومت به دلیل استفاده گسترده از آنتی‌بیوتیک‌ها در پزشکی، کشاورزی و دامپروری افزایش یافته است. طبق گزارش‌های مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC)، خطر فوری از سوی باکتری‌های مقاوم به دارو وجود دارد که شامل موارد زیر است:

• انتروباکتریاسه Enterobacteriaceae مقاوم به کارباپنم (CRE)

• اسینتوباکتر بومانی Acinetobacter baumannii مقاوم به کارباپنم

• کلستریدیوم دیفیسیل Clostridioides difficile 

• نایسریا گونوره Neisseria gonorrhoeae (عامل سوزاک) مقاوم به دارو

سایر باکتری‌هایی مقاومت دارویی در آن ها تهدید جدی به‌شمار می‌آیند، شامل:

• باکتری‌های تولیدکننده بتا-لاکتاماز طیف گسترده (ESBL)

• کمپیلوباکتر مقاوم به دارو

• استرپتوکوکوس پنومونی Streptococcus pneumoniae (عامل ذات‌الریه) مقاوم

• سالمونلا تایفی و شیگلا Shigella و Salmonella serotype typhi (عامل تیفوئید) مقاوم

• مایکوباکتریوم توبرکلوزیس Mycobacterium tuberculosis (عامل سل) مقاوم

• سالمونلای غیر تیفوئیدی مقاوم به دارو

مقاومت چند دارویی در باکتری ها می‌تواند به دو شکل بروز یابد: ژنتیکی و فنوتیپی. مقاومت ژنتیکی ناشی از جهش در DNA باکتری یا دریافت ژن‌های مقاومت از سایر باکتری‌ها از طریق فاژها، پلاسمیدها یا عناصر ژنتیکی متحرک است و معمولاً منجر به شکست درمان اولیه و نیاز به روش‌های درمانی جایگزین می‌شود. در مقابل، مقاومت فنوتیپی بدون تغییرات ژنتیکی رخ می‌دهد و به صورت موقتی در سلول‌های منفرد ایجاد می‌شود، بدون اینکه کل جمعیت باکتری را مقاوم کند.

مکانیسم مقاومت چند دارویی

مقاومت چندگانه زمانی رخ می‌دهد که میکروب‌ها (به ویژه باکتری‌ها) نسبت به چندین کلاس مختلف دارویی مقاوم شوند. این پدیده از دو راه عمده شکل می‌گیرد:

1.     یا باکتری‌ها ژن‌هایی را از طریق انتقال افقی (مثل پلاسمیدها، ترانسپوزون‌ها یا فاژها) به‌دست می‌آورند.
2.     یا جهش‌های ژنی در آن‌ها اتفاق می‌افتد که باعث می‌شود چندین مسیر هدف دارویی تغییر کند.

در نتیجه، حتی وقتی یک داروی جدید استفاده می‌شود، این میکروب‌ها همچنان زنده می‌مانند و تکثیر می‌شوند.

چهار مکانیسم اصلی در مقاومت چندگانه نقش کلیدی دارند:

۱) غیرفعال‌سازی دارو با آنزیم‌هایی مانند β-لاکتامازها.

۲) کاهش ورود دارو به داخل سلول یا فعال‌سازی پمپ‌های خروج دارو (پمپ های افلاکس).

۳) تغییر ساختار هدف دارویی به‌طوری‌که دارو نتواند به آن متصل شود.

۴) ایجاد مسیر جایگزین (bypass) یا تولید بیش از حد هدف دارویی.  به‌ویژه پمپ‌های افلاکس می‌توانند داروهای مختلفی را از سلول خارج کنند و یکی از مهم‌ترین ابزارهای عفونت های مقاوم هستند.

در ادامه به بررسی میکروب‌های رایج که دچار مقاومت دارویی چندگانه شده‌اند می پردازیم. برخی از باکتری‌های رایج که مقاومت دارویی چندگانه نشان می‌دهند عبارتند از:

1. اشرشیا کلی (E. coli)

•       شایع‌ترین عامل عفونت‌های مجاری ادرار (UTI)
•       دارای مقاومت به چندین کلاس دارویی از جمله β-لاکتام‌ها، فلوروکینولون‌ها و آمینوگلیکوزیدها.
•       اغلب تولید کننده آنزیم‌های ESBL یا Extended Spectrum Beta-Lactamase است.

2. کلبسیلا پنومونیه(Klebsiella pneumoniae)

•       باکتری گرم منفی و شایع در عفونت‌های بیمارستانی مانند پنومونی و سپسیس.
•       مقاومت بالا به کارباپنم‌ها.
•       می‌تواند ژن‌های مقاومت را به سایر باکتری‌ها منتقل کند.

3. سودوموناس آئروژینوزا(Pseudomonas aeruginosa)

•       باکتری فرصت‌طلب و مقاوم که در بیماران بستری، زخم‌ها و سوختگی‌ها بسیار دیده می‌شود.
•       دارای مکانیسم‌های مقاومت پیچیده شامل پمپ‌های  افلاکس و آنزیم‌های -βلاکتاماز.
•       مقاومت ذاتی بالا و توانایی اکتساب مقاومت بیشتر.

4. اسینتوباکتر بومانی(Acinetobacter baumannii)

• باکتری مقاوم شایع در آی سی یو(ICU) و محیط‌های بیمارستانی.
• مقاوم به بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌ها از جمله کارباپنم‌ها، آمینوگلیکوزیدها و فلوروکینولون‌ها.
• عامل عفونت‌های جدی مانند ذات‌الریه، سپسیس و عفونت زخم.

5. استافیلوکوکوس اورئوس (Staphylococcus aureus)

• سویه مقاوم به متی‌سیلین؛ مقاوم به اغلب-β لاکتام‌ها.
• ایجادکننده عفونت‌های پوستی، استخوانی و ریوی.
• هم در جامعه و هم در بیمارستان‌ها قابل انتقال است.

راه درمان مقاومت آنتی‌بیوتیکی

برای مقابله با این وضعیت، راهکارهایی مانند استفاده از داروهای ترکیبی، مهارکننده‌های پمپ افلاکس، فاژتراپی، نانوذرات و روش‌های نوین نظیر CRISPR‑Cas پیشنهاد شده که در حال بررسی و مطالعه هستند. برای مقابله با مقاومت دارویی، استراتژی‌های زیر توصیه می‌شود:

• استفاده هوشمندانه از آنتی‌بیوتیک‌ها: تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها فقط در موارد ضروری و تکمیل دوره درمان.
• کنترل عفونت: اجرای پروتکل‌های بهداشتی در بیمارستان‌ها برای جلوگیری از انتشار باکتری‌های مقاوم.
• واکسیناسیون: کاهش نیاز به آنتی‌بیوتیک‌ها از طریق پیشگیری از عفونت‌ها.
• تحقیق و توسعه: سرمایه‌گذاری در تولید آنتی‌بیوتیک‌های جدید مثل آریوبیوتیک (Ariobiotic) و روش‌های درمانی نوین.

درمان عفونت‌های ناشی از باکتری‌های مقاوم چالش‌برانگیز است. پزشکان ممکن است از ترکیب چندین دارو یا آنتی‌بیوتیک‌های ذخیره‌ای مانند کارباپنم‌ها استفاده کنند. با این حال، با افزایش مقاومت، حتی این داروها ممکن است بی‌اثر شوند. تحقیقات برای توسعه آنتی‌بیوتیک‌های جدید، درمان‌های جایگزین مانند فاژ درمانی، و استفاده از فناوری‌های نوین مانند نانوتکنولوژی در حال انجام است.

همچنین برای پیشگیری از عفونت های مقاوم در انسان باید به عدم اجازه گسترش این عفونت ها در دام و طیور که منابع غذایی انسان ها هستند، توجه ویژه ای داشته باشیم. جلوگیری از مقاومت آنتی‌بیوتیکی در دام نقش مهمی در محافظت از سلامت انسان دارد. زمانی که در دامداری‌ها از آنتی‌بیوتیک‌ها به ‌صورت بی‌رویه یا برای رشد سریع‌تر دام‌ها استفاده می‌شود، باکتری‌های مقاوم می‌توانند در بدن دام‌ها شکل بگیرند.

این باکتری‌ها ممکن است از طریق گوشت، شیر، محیط زیست یا تماس مستقیم به انسان منتقل شوند. نتیجه این انتقال، افزایش شیوع عفونت‌های مقاوم به دارو در انسان است که درمان آن‌ها بسیار دشوارتر و پرهزینه‌تر خواهد بود. بنابراین کنترل مصرف آنتی‌بیوتیک در دام نه‌تنها برای حیوانات بلکه برای حفظ اثربخشی داروها در انسان ضروری است. استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های ایمن تر مانند آریوبیوتیک می‌تواند به عنوان جایگزین طبیعی و مؤثر در کنترل بیماری‌های دام و طیور نقش ایفا کند.

با کاهش وابستگی به آنتی‌بیوتیک‌های شیمیایی، احتمال بروز مقاومت میکروبی کاهش می‌یابد. استفاده از آنتی بیوتیک هایی مثل آریوبیوتیک یک راه‌کار موثرتر و کم‌خطر برای مدیریت بیماری‌ها و کاهش فشار انتخاب بر باکتری‌ها باشد.

برای اطلاعات بیشتر راجع به آنتی بیوتیک گیاهی طیور آریوبیوتیک کلیک کنید

برای اطلاعات بیشتر راجع به پودر محلول در آب طیور آریوبیوتیک کلیک کنید

مقاومت آنتی‌بیوتیکی و مقاومت چند دارویی از بزرگ‌ترین چالش‌های سلامت عمومی در جهان هستند. این پدیده‌ها درمان عفونت‌ها را دشوار کرده و هزینه‌های درمانی و تلفات را افزایش می‌دهند. با استفاده مسئولانه از آنتی‌بیوتیک‌ها، تقویت پروتکل‌های بهداشتی و سرمایه‌گذاری در تحقیقات می‌توان این تهدید را کاهش داد. همکاری بین پزشکان، بیماران و سازمان‌های بهداشتی برای حفظ اثربخشی آنتی‌بیوتیک‌ها ضروری است.