مقاومت آنتی بیوتیکی; علل و روش های کنترل و پیشگیری

مقاومت آنتی‌بیوتیکی  چیست؟

مقاومت آنتی‌بیوتیکی (Antibiotic Resistance) پدیده‌ای است که در آن میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا مانند باکتری‌ها، قارچ‌ها و سایر عوامل عفونی، در برابر داروهای ضد میکروبی که برای نابودی آنها طراحی شده‌اند، مقاومت پیدا می‌کنند. این مقاومت باعث می‌شود داروها اثربخشی خود را از دست بدهند و در نتیجه  میکروب‌های مقاوم به حیات خود ادامه می‌دهند. این پدیده که به طور کلی با نام مقاومت ضد میکروبی (Antimicrobial Resistance یا AMR) شناخته می شود، باعث می شود درمان بیماری ها سخت یا غیرممکن شود.

این پدیده معمولاً به‌دلیل جهش‌های ژنتیکی یا کسب ژن‌های مقاومت از سایر میکروب‌ها ایجاد می‌شود و منجر به ظهور سویه‌هایی می‌گردد که درمان آن‌ها با دارو دشوار یا غیرممکن است. علت اصلی گسترش مقاومت آنتی‌بیوتیکی، استفاده نابجا از این داروهاست، که شامل:

• مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها در انسان‌ها و دام‌ها
• تجویز نادرست (مثلاً برای عفونت‌های ویروسی که به آنتی‌بیوتیک پاسخ نمی‌دهند)
• عدم تکمیل دوره درمان

این مسئله یک تهدید جدی برای سلامت جهانی محسوب می‌شود، زیرا عفونت‌های مقاوم می‌توانند منجر به بیماری‌های شدید تر، طولانی شدن دوره درمان، ابتلای مکرر به بیماری های مختلف، هزینه‌های درمانی بالاتر و افزایش مرگ‌ومیر شوند.

دلایل مقاومت آنتی بیوتیکی

علت اصلی مقاومت آنتی بیوتیکی، استفاده بی رویه و نادرست از آنتی بیوتیک ها برای درمان انسان و دام است. هنگامی که آنتی بیوتیک ها نابجا و نادرست مصرف می شوند، باکتری های مقاوم زنده می مانند و تکثیر می شوند که این امر منجر به شیوع عفونت های مقاوم به آنتی بیوتیک میگردد.

بیماری های زیادی از قبیل سل، سوزاک، اچ آی وی (HIV)، مالاریا و ذات الریه (پنومونی) در طول تاریخ به عوامل ضدمیکروبی مقاوم شدند. 

براساس آخرین برآوردهای سازمان جهانی بهداشت، مقاومت آنتی‌بیوتیکی در سال 2024 موجب مرگ حدود 5 میلیون نفر در سراسر جهان شده است که شامل عفونت‌های مقاوم مانند سل مقاوم به دارو (MDR-TB)، باکتری‌های مقاوم مانند اشرشیاکلی (E. coli) و استافیلوکوک اورئوس مقاوم به متی‌سیلین (MRSA) و همچنین عفونت‌های قارچی می‌شود.

این بحران به ‌ویژه در کشورهای کم‌ درآمد با سیستم‌ های بهداشتی ضعیف، منجر به افزایش مرگ و میر ناشی از بیماری‌های قابل‌درمان مانند ذات الریه (پنومونی) و سپسیس (عفونت خون) شده است.

مطالعات نشان می‌دهند که اگر اقدامات فوری مانند تجویز به موقع آنتی‌بیوتیک‌ها، توسعه داروهای جدید و بهبود بهداشت جهانی انجام نشود، مقاومت آنتی‌بیوتیکی تا سال 2050 ممکن است به 10 میلیون مرگ سالانه برسد و به یکی از علل اصلی مرگ‌ومیر در جهان تبدیل شود.

مقاومت ضد میکروبی (AMR) در افراد مبتلا به اچ آی وی (HIV) یک چالش جدی است، زیرا سیستم ایمنی ضعیف‌شده این بیماران را مستعد عفونت‌های باکتریایی، قارچی و ویروسی می‌کند. استفاده مکرر از آنتی‌بیوتیک‌ها، ضدقارچ‌ها و داروهای ضدویروسی برای پیشگیری یا درمان این عفونت‌ها می‌تواند منجر به ظهور سویه‌های مقاوم شود. مدیریت مقاومت آنتی بیوتیکی در اچ آی وی (HIV) نیازمند نظارت دقیق، استفاده منطقی از داروها و توسعه راهکارهای درمانی جدید برای کاهش خطر مقاومت است.

انواع مقاومت آنتی بیوتیکی

مکانیسم اثر مقاومت آنتی بیوتیکی به این صورت است که پاتوژن ها از روش های مختلفی نسبت به دارو مقاوم می شوند که شامل:

1. محدودیت در جذب آنتی‌بیوتیک

باکتری با کاهش نفوذپذیری غشای خود یا کاهش تعداد پروتئین‌های انتقالی، جذب آنتی‌بیوتیک را کاهش می‌دهد.

2. تغییر مولکول های هدف ماده موثره آنتی‌بیوتیک

باکتری ساختار مولکول‌های هدف آنتی‌بیوتیک (مانند ریبوزوم یا آنزیم‌ها) را تغییر می‌دهد تا آنتی‌بیوتیک نتواند به آن‌ها متصل شود.

3. غیر فعالسازی آنتی‌بیوتیک

باکتری آنزیم‌هایی تولید می‌کند (مانند بتا لاکتاماز) که آنتی‌بیوتیک را تجزیه یا تغییر می‌دهند و اثر آن را خنثی می‌کنند.

4. انتقال فعال آنتی‌بیوتیک به خارج از سلول

باکتری از پمپ‌های افلاکس (Efflux pumps) استفاده می‌کند تا آنتی‌بیوتیک را قبل از اثرگذاری به بیرون از سلول پمپاژ کند.

پمپ‌های افلاکس پروتئین‌های غشایی هستند که با پمپاژ فعال آنتی‌بیوتیک‌ها به خارج از سلول، باعث کاهش غلظت دارو در باکتری و مقاومت آنتی‌بیوتیکی می‌شوند.

برای اطلاعات بیشتر راجع به انواع مقاومت باکتری ها علیه آنتی بیوتیک ها اینجا را کلیک کنید.

علائم مقاومت آنتی بیوتیکی

1.     عدم بهبود عفونت با وجود مصرف آنتی بیوتیک:  اگر عفونت پس از یک دوره درمان با آنتی بیوتیک بهبود نیابد یا بدتر شود، ممکن است نشانه مقاومت باشد.
2.     طولانی شدن دوره بیماری: عفونت هایی که معمولاً به سرعت درمان می شدند، اکنون مدت بیشتری طول می کشند.
3.     عود مکرر عفونت: بازگشت عفونت بلافاصله پس از قطع آنتی بیوتیک می تواند نشانه مقاومت باشد.
4.     نیاز به آنتی بیوتیک های قوی تر یا ترکیبی: اگر پزشک مجبور شود از آنتی بیوتیک های با طیف وسیع تر یا ترکیبی از داروها استفاده کند، احتمال مقاومت وجود دارد.
5.     در آزمایشهای میکروبیولوژی: اگر باکتری ها نسبت به آنتی بیوتیک های رایج مقاومت نشان دهند، تأیید می شود که مشکل مقاومت آنتی بیوتیکی وجود دارد.

راه درمان مقاومت آنتی بیوتیکی

از آنجا که پیشگیری همیشه بهتر از درمان است، بهتر است از بروز هر گونه عفونت جلوگیری کنیم. اما به طور کلی اگر مقاومت ضد میکروبی گسترش پیدا کند، راه هایی برای مقابله با آن وجود دارد که در زیر به آن ها اشاره می کنیم.

•         تجویز منطقی آنتی بیوتیک ها:

استفاده دقیق و مناسب از آنتی بیوتیک ها فقط در موارد ضروری و با تشخیص پزشک، از ایجاد مقاومت میکروبی جلوگیری می‌کند. همچنین، مصرف کامل دوره درمان حتی در صورت بهبود علائم، از بقای باکتری‌های مقاوم پیشگیری می‌کند.

•         شناسایی و درمان به موقع بیماری ها:

تشخیص سریع عفونت‌های باکتریایی و شروع درمان مناسب، از گسترش عفونت و نیاز به آنتی بیوتیک‌های قوی‌تر می‌کاهد. آزمایش‌های حساسیت میکروبی به انتخاب آنتی بیوتیک مؤثر کمک می‌کنند.

•         رعایت نظافت شخصی:

شست‌وشوی مرتب بدن با آب و صابون و دوری از آلودگی احتمال انتقال باکتری‌های مقاوم را کاهش می‌دهد. پرهیز از تماس نزدیک با افراد بیمار نیز از انتشار عفونت جلوگیری می‌کند.

•         واکسیناسیون به موقع برای جلوگیری از عفونت ها:

واکسن‌ها با پیشگیری از بیماری‌های عفونی، نیاز به مصرف آنتی بیوتیک را کم می‌کنند. کاهش عفونت‌ها به معنای کاهش فرصت برای ایجاد مقاومت آنتی بیوتیکی است.

•         رعایت اصول بهداشتی در مراقبت از حیوانات:

مقاومت آنتی بیوتیکی در حیوانات نیز وجود دارد و از آنجا که حفظ سلامت حیوانات و فراورده های حیوانی کاملا با سلامت ما در ارتباط است، لازم است که از بروز این پدیده در پرورش دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی جلوگیری کرد. استفاده محدود و کنترل‌شده از آنتی بیوتیک‌ها در پرورش حیوانات از انتقال باکتری‌های مقاوم به انسان جلوگیری می‌کند.

•         رعایت بهداشت در تهیه غذا:

شستن مواد غذایی و پخت کامل آن‌ها، باکتری‌های مقاوم را از بین می‌برد. جلوگیری از آلودگی در آشپزخانه نیز مانع گسترش میکروب‌ها می‌شود.

چرا مبارزه با مقاومت آنتی بیوتیکی سخت است؟

1. تکامل سریع باکتریها:  باکتری ها می توانند به سرعت جهش یافته یا ژن های مقاومت را از سایر باکتری ها دریافت کنند، که باعث می شود آنتی بیوتیک ها بی اثر شوند.
2. استفاده نادرست از آنتی بیوتیک ها:  مصرف بیش از حد، ناقص گذاشتن دوره درمان، یا تجویز غیر ضروری آنتی بیوتیک ها، مقاومت را تشدید میکند.
3. انتقال بین انسان، حیوان و محیط : باکتری های مقاوم میتوانند از طریق غذا، آب، تماس با حیوانات یا محیط منتقل شوند، که کنترل آنها را دشوار میکند.
4. کمبود آنتی بیوتیک های جدید:  تولید آنتی بیوتیک های جدید پرهزینه و زمان بر است و بسیاری از تولیدکنندگان دارو انگیزه مالی کمی برای سرمایه گذاری دارند.

روشهای درمان عفونت های مقاوم به آنتی بیوتیک

1. آنتی بیوتیک های ترکیبی:  استفاده همزمان از چند آنتی بیوتیک برای افزایش اثربخشی و کاهش مقاومت.
2. فاژتراپی (درمان با ویروسهای باکتریخوار):  استفاده از ویروسهای خاص برای حمله به باکتریهای مقاوم.
3. کشف آنتی بیوتیک های جدید:  پژوهشها برای یافتن داروهای جدید با مکانیسمهای متفاوت مثل آنتی بیوتیک گیاهی آریوبیوتیک .
4. تقویت سیستم ایمنی:  استفاده از ایمونوتراپی یا داروهای کمکی برای کمک به بدن در مبارزه با عفونت.
5. جراحی یا تخلیه عفونت:  در موارد شدید، برداشتن بافت آلوده ممکن است ضروری باشد.

مقاومت آنتی بیوتیکی یک تهدید جهانی است و نیازمند همکاری بین المللی در مدیریت مصرف آنتی بیوتیک ها، حفظ سلامت انسان ها و حیوانات، توسعه داروهای جدید و بهبود روشهای پیشگیری است.

آنتی بیوتیک گیاهی راه مقابله با مقاومت آنتی بیوتیکی

گیاهان دارویی به‌دلیل داشتن ترکیبات فعال زیستی مانند اسانس‌ها، فنول‌ها، آلکالوئیدها و تانن‌ها، دارای خواص ضد میکروبی قوی هستند که آن‌ها را به گزینه‌ای مؤثر در مقابله با باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها تبدیل می‌کند. این ترکیبات می‌توانند با مکانیسم اثرات مختلف مثل تخریب دیواره سلولی میکروارگانیسم‌ها، مهار آنزیم‌های حیاتی یا جلوگیری از تکثیر آن‌ها، موجب کاهش رشد یا نابودی عوامل بیماری‌زا شوند. اثرات ضد میکروبی گیاهان نه‌تنها در دامپزشکی بلکه در پزشکی انسانی، صنایع غذایی و بهداشتی نیز کاربرد گسترده‌ای پیدا کرده است. استفاده از این ترکیبات طبیعی به‌عنوان جایگزین یا مکمل آنتی‌بیوتیک‌ها، می‌تواند به کاهش مقاومت میکروبی و ارتقای ایمنی محصولات کمک کند.

برای اطلاعات بیشتر راجع به آنتی بیوتیک گیاهی آریوبیوتیک کلیک کنید.