زخم دهان گوسفندان میتواند به علل مختلفی از جمله: جویدن جسم خارجی سخت و تیز، بیماری اکتیمای واگیر، تب برفکی، طاعون نشخوارکننده ها، کمبود برخی ویتامین ها و یا بالا بودن اوره رخ بدهد.
برخی از این عوامل خطرناک و بسیار واگیرند و برخی درمان ندارند. در ادامه به معرفی مختصر بیماری های ایجاد کننده زخم دهان دام میپردازیم و راه درمان زخم دهان دام را مورد بررسی قرار میدهیم.
بیماری اکتیمای واگیر
یکی از علل ایجاد زخم دهان گوسفندان بیماری اکتیمای واگیر است که به اسم بیماری اورف (orf) نیز شناخته میشود، بیماری پوستی ویروسی مشترک بین انسان و دام است که بر گوسفند، بز و برخی دیگر از حیوانات اهلی و وحشی تاثیر میگذارد. ضایعات حاصل از بیمای اکتیمای واگیر دردناک هستند و اغلب روی دهان و پوزه ایجاد میشوند و می‌توانند باعث کاهش اشتها یا حتی بی‌اشتهایی شوند.
بیماری تب برفکی
بیماری تب برفکی یا foot and mouth disease (FMD)، بیماری ویروسی واگیر دار است و اگر چه در دام بالغ آن چنان کشنده نیست اما اغلب باعث مرگ و میر گسترده در حیوانات میشود. بیماری تب برفکی با تب و زخم های تاول مانند در زبان و لب ها، دهان، روی پستانک و بین سم ها مشخص می شود. این بیماری باعث تلفات شدید و کاهش تولید میشود. حتی حیوانات بالغی که از بیماری تب بفکی بهبود می یابند، ضعیف و ناتوان میشوند و تولیدشان به شدت کاهش می یابد. این تاول ها سرباز میکنند و باعث زخم دهان گوسفندان میشوند.
طاعون نشخوارکننده ها
این بیماری توسط موربیلی ویروس ایجاد میشود. ارگان های اصلی که تحت تاثیر این بیماری قرار میگیرند سیستم تنفسی و سیستم گوارشی است. متاسفانه این بیماری علائم گسترده ای ایجاد میکند و با تب، استوماتیت نکروزه، گاستروانتریت، ذات الریه و گاهی اوقات مرگ همراه است. درمان این بیماری نیز به درمان حمایتی محدود میشود. استوماتیت نکروزه عامل دیگر زخم دهان گوسفندان و بسیار دردناک است.
بیماری اورف یا گال دهان گوسفند
بیماری اورف یا گال دهان گوسفند یک بیماری ویروسی بسیار واگیر در گوسفند و بز است که معمولاً در اطراف دهان، بینی و صورت حیوانات مبتلا؛ ایجاد دلمه و پاسچول (تاول چرکی) میکند. این بیماری در بره ها و شیرخواران زیر یک سال و در تابستان شایع تر است. زمانی که سد پوستی مخدوش شده باشد و به اصلاح خراشیدگی یا زخم و پارگی وجود داشته باشد ویروس میتواند از طریق آن حیوان را آلوده سازد. متاسفانه این ویروس سالها در محیط باقی میماند اما لزوماً هر ساله عفونت ایجاد نمیکند. بیماری اورف یا گال دهان گوسفند بیماری مهمی برای صادرات گوسفند زنده است چرا که بسیاری از کشورها از پذیرفتن گوسفندانی با این علائم سر باز میزنند.
ضایعات حاصل از بیماری اورف یا گال دهان گوسفندان بیشتر پوستی هستند اما گاهی بر سطح زبان نیز تشکیل شده و موجب زخم دهان گوسفندان میگردند.
استوماتیت وزیکولار
این بیماری توسط ویروسی با همین نام ایجاد میشود و باعث وزیکول و زخم دهان گوسفندان، خراشیدگی مخاطات و پوسته پوسته شدن پوزه و لب میگردد. استوماتیت وزیکولار محدود به بافت‌های اپیتلومی دهان، سوراخ‌های بینی، سر پستانک‌ها و پاهاست. پاتوژنز بیماری نامشخص است و مشاهده شده است که آنتی‌بادی‌های اختصاصی هومورال از این عفونت جلوگیری نمیکند.
زبان آبی
زبان آبی یک بیماری ویروسی و غیر واگیر منتقله از حشرات است که همه گونه های نشخوارکنندگان به آن حساس هستند، اما گوسفندان به شدت تحت تأثیر آن قرار می گیرند. گاوها و بزهایی که سالم به نظر می رسند می توانند سطوح بالایی از ویروس داشته باشند و منبع عفونت باشند. حشرات ناقل این ویروس تنها چند گونه از جنس کولیکوئیدس هستند. بیماری زبان آبی علاوه بر مشکلات و عوارض سیستمیک باعث احتقان، ادم، خونریزی و زخم مخاط گوارشی (دهان، مری، معده، روده و مخاط نای) میشود.
مشکلاتی که زخم دهان گوسفند ایجاد میکنند
- بسیاری از بیماری های فوق الذکر باعث ایجاد زخم، تاول و پاسچول های دردناک در دهان و اطراف دهان میشود و به پوست و غشاء مخاطی صدمه میزد. این وضعیت درست مانند حالتی که دهانمان آفت میزند به علت دردی که ایجاد میکند تمایل حیوان را به خوردن غذا کم میکند. به دنبال کاهش میل حیوان به غذا روند اختلال در جذب مواد مغذی، ضعف سیستم ایمنی و البته کاهش وزن آغاز میشود.
- کلافگی حاصل از درد زخم دهانی و البته ضعف و گرسنگی ناشی از کاهش اشتها موجب رها کردن بره و بزغاله توسط مادر و کاهش عملکرد گله و تلفات بالا میشود.
- زخم دهانی به هر علتی که در دام ایجاد شود در نهایت میتواند موجب عفونت ثانویه باکتریایی گردد که خود منجر به پیچیدگی هر چه بیشتر اوضاع میشود.
بهترین داروی ترمیم زخم دهان گوسفند چیست؟
آیا میتوان از داروی ترمیم زخم پوست برای ترمیم زخم دهان گوسفند استفاده کرد؟
در تعاریف روتین اساساً زخم به هر نوع بر هم خوردگی یکپارچگی بافت اپیتلیوم گفته میشود. اما اگر بخواهیم تنها به همین تعریف ساده بسنده کنیم احتمالاً تمام زخم ها را به صورت ساده انگارانه، صرفا “گسست پیوستگی اپیتیلیوم” خواهیم دانست. در صورتی که زخم ها بر اساس وضعیت سلامت موجود، pH ناحیه، وضعیت خونرسانی، میزان رطوبت، وسعت زخم، خونرسانی به ناحیه، میزان برخورد زخم به سطوح، فلور میکروبی ناحیه، نوع حیوان و بسیاری عوامل دیگر تفاوت بسیار خواهند داشت.
- مقایسه بافت پوست و مخاط دهان
اگرچه پوست و مخاط دهان به طور کلی از نظر مورفولوژی و عملکرد یکسان هستند، اما شرایط هموستاتیک متفاوتی دارند. اپیتلیوم دهان به طور کلی در مقایسه با پوست ضخیم‌تر است، زیرا مخاط دهان از لایه‌های سلولی بسیار بیشتری تشکیل شده‌اند و نرخ تکثیر بالاتری در لایه بازال آن در مقایسه با پوست وجود دارد در حالی که اپیدرم پوستی کاملاً کراتینه شده است.
اپیتلیوم ضخیم دهان توسط یک لایه از بافت‌های همبند که حاوی فیبروبلاست‌ها، ماکروفاژها، ماست سل‌ها، عروق خونی و پایانه عصبی در ماتریکس خارج سلولی (ECM) است، حمایت میشود و مواد مغذی مورد نیاز برای تکثیر مداوم را از بافت همبند میگیرد. بیان پروتئین اکتین عضلات صاف (α-SMA) و CD31، در دهان بیشتر است و به همین علت رگ های خونی بیشتری در مخاط دهان وجود دارد. در پوست لایه بافت همبند در بالای یک لایه بافت چربی حاوی سلول های چربی و سلول های بنیادی و پیش ساز چربی قرار دارد، در حالی که لامینا پروپریای کام سخت و لثه مستقیماً از طریق موکوپریوستیوم به استخوان متصل می شود.
- تفاوت محیط، میکروبیوم و بزاق
بسیاری از تفاوت های ذاتی بین پوست و مخاط دهان به عوامل محیطی متفاوتی مربوط می شود که بافت ها در معرض آنها قرار می گیرند. به عنوان مثال، سطح پوست دائماً در معرض هوا و تغییر دما و رطوبت است، در حالی که مخاط دهان در مجاورت محیطی گرم و مرطوب قرار دارد که زیستگاهی عالی برای شمار زیادی از میکروب ها به حساب می آید. علاوه بر این، مخاط دهان باید در برابر سایش مکانیکی ناشی از جویدن غذا مقاومت کند و به طور مداوم در معرض پپتیدها، پروتئین ها و آنتی ژن های خارجی غذا قرار دارد. مواد مختلفی که در تماس مستقیم با پوست و مخاط دهانند مانند عرق، چربی، هوا، مخاط یا بزاق، همگی در تعیین pH ناحیه، ترکیب و عملکرد متفاوت ترمیمی این بافت ها تاثیرگذارند.
وجود بزاق یک مزیت ترمیمی است چرا که نه تنها به طور طبیعی در حین بهبود زخم محیط مرطوبی را در حفره دهان ایجاد میکند، بلکه حاوی تعداد بی شماری از پپتیدها و پروتئین ها مانند فاکتورهای رشد (فاکتور رشد اپیدرمی یا EGF، فاکتور رشد اندوتلیال عروقی یا VEGF، و فاکتورهای رشد فیبروبلاست یا FGFs) و هیستاتین ها_که ترمیم زخم را تحریک می کنند_نیز هست.
علاوه بر اینکه حفره دهان به نسبت پوست حاوی تعداد بیشتری میکروب در سطح است، نوع و میزان این باکتری ها نیز متفاوت است. میکروبیوم پوست تحت سلطه اکتینوباکتری ها (50 درصد) است، در حالی که در حفره دهان، سهم اکتینوباکترها، فیرمیکوت، پروتئوباکتر و باکتریوئیدها یکسان است.
در نتیجه اولین شرط مناسب بودن یک داروی ترمیم زخم تخصصی بودن آن برای ناحیه مورد مصرف است.
داروی گیاهی ترمیم کننده زخم دهانی باید چه خصوصیاتی داشته باشد؟
داروی ترمیم کننده زخم دهان گوسفند باید:
- تخصصی باشد
همانطور که پیش تر اشاره شد، شرایط مختلف بر روند بهبود زخم اثر میگذارد. لذا دارویی که به این روند سرعت میبخشد یا آن را ارتقاء بایستی دقیقا مطابق با همان شرایط خاص باشد.
- حاوی مقادیر کافی عصاره و ماده موثره مناسب باشد
در صورتی که ماده موثره به قدر کافی و به میزان درست وجود نداشته باشد، دارو اثر حداکثری و مفیدش را از دست خواهد داد.
- ضدمیکروب قوی باشد
محیط دهان مرطوب است و محل مناسی برای رشد انواع میکروب به شمار می آید. به علاوه به خودی خود تعداد و تنوع بیشتری باکتری در فلورخود دارد. لذا قدرت میکروب کشی داروی زخم دهان گوسفند باید بسیار بالا باشد.
- pH مناسب داشته باشد
pH دهان موجودات مختلف متفاوت است. این تفاوت باید در ساخت داروی ترمیم کننده زخم دهان لحاظ شده باشد.
- خاصیت آنتی اکسیدان داشته باشد
گونه های فعال اکسیژن (ROS) نقش مهمی در نحوه ترمیم زخم طبیعی دارند. بنابراین، تعادل صحیح ROS ضروری است، لذا بهتر است داروی ترمیم زخم آنتی اکسیدان نیز باشد.
- ضد التهاب باشد
کنترل التهاب موضع زخم به پیشرفت ترمیم زخم دهانی کمک میکند بنابراین مهم است که داروی ترمیم کننده زخم دهانی کنترل کننده التهاب باشد.
- ضد درد باشد
درد زخم های دهانی حیوان را از غذا خوردن باز میدارد و بسیار مهم است که داروی موضعی حاوی اثرات ضد درد نیز باشد.
- چرا باید از عصاره استفاده شود؟
اسانس ها در حقیقت همان روغن های فرار گیاهی هستند که در فرآیند تقطیر (حرارت دادن گیاه همراه با آب برای جداسازی ترکیبات آن) به سطح آب آمده و قابل جداسازی هستند. در اسانس گیری، اسانس از مخلوط جدا شده و در مصارف درمانی و غذایی به کار گرفته می شود. آنچه پس از عمل تقطیر باقی می ماند همان آب معطر باقی مانده است که به آن عرقیجات گیاهی می گویند. از آنجایی‌که اسانس‌ها پایه روغنی دارند آب گریزند همچنین از آب سبک ترند پس زودتر وارد فاز بخار شده و از آب جدا میشوند. اما به دلیل آن که هیچگاه فرایندهای جداسازی صد در صد صورت نمی گیرد همواره مقدار ناچیزی اسانس داخل عرقیات گیاهی باقی می ماند که به شکل لکه های چربی روی سطح عرق می نشیند. مقادیر اسانس استحصال شده بسیار کم است چرا که تنها بخشی از عصاره گیاهی محسوب می شود و به ندرت بیشتر از یک درصد جرمی اند. همچنین به راحتی توسط نور، گرما و حرارت و هوا اکسید می شوند و خاصیت شان از دست می رود.
در مقابل عصاره، شیرابه ای است که تمامی ترکیبات گیاه را دارد. به عبارتی بهتر عصاره، محلولی حاوی تمام مواد مفید گیاه مانند اسانس ها، تانن ها، کربوهیدرات ها، آلکالوئیدها، گلیکوزیدها و اسیدهای چرب است. در این موارد اثر سینرژیسم نیز مطرح میشود. با توجه به اینکه فعالیت بیولوژیکی یک گیاه ممکن است در نتیجه‌ی ترکیب چندین جزء باشد، فرآیند جداسازی ممکن است منجر به از بین رفتن یا کاهش اثربخشی داروی گیاهی شود. در واقع، از قبل به خوبی ثابت شده که گاهی اوقات مخلوط‌های پیچیده از ترکیبات موجود در داروهای گیاهی_ فیتوکامپلکس_اثرات بیشتری نسبت به ترکیبات جدا شده دارند. بنابراین یکی از مزایای داروهای گیاهی که حاوی عصاره‌ها هستند ترکیب پیچیده‌ی آنهاست.
دارویی وجود دارد که تمام این خصوصیات را داشته باشد؟
اسپری طبیعی ترمیم کننده ی زخم های دهانی و حلقیِ ماریمند 5 داروی فرموله شده تخصصی برای زخم های دهانی نشخوارکنندگان است که میتواند برای درمان زخم دهان گوسفند مورد استفاده قرارگیرد. این اسپری حاوی سه عصاره گیاه کالاندولا، شیرین بیان و پروپولیس است. این دارو پارامترهای بهبود زخم را ارتقا میدهد و با کاهش بار میکروبی، افزایش مهاجرت سلولی، مهار رادیکال های آزاد و افزایش رگزایی ترمیم را تسریع میکند.
