مقاومت آنتی بیوتیکی در باکتری سالمونلا

عفونت‌های ناشی از سالمونلا به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین تهدیدات برای سلامت انسان و صنعت طیور شناخته می‌شوند و مقاومت آنتی‌بیوتیکی این باکتری، درمان آن را به چالشی جدی بدل کرده است. در این مقاله، با مکانیسم‌های پیچیده دفاعی باکتری سالمونلا در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها و نحوه انتقال آن در طیور آشنا می‌شوید. همچنین روش‌های نوین پیشگیری و درمان، به‌ویژه استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های گیاهی که بدون افزایش مقاومت باکتریایی عمل می‌کنند، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. 

سالمونلا چیست؟

سالمونلا (Salmonella) نوعی باکتری گرم منفی و میله‌ای شکل است که به‌طور شایع در مرغ و تخم‌مرغ یافت می‌شود. این باکتری یکی از علل اصلی مسمومیت‌های غذایی در سراسر جهان محسوب می‌شود. راه‌های انتقال آن به تخم‌مرغ شامل آلودگی تخمدان پرنده پیش از تخم‌گذاری یا نفوذ به پوسته تخم‌مرغ در حین تخم‌گذاری است. خبر خوب اینکه حرارت مناسب هنگام پخت‌ و پز به‌طور موثری این عامل بیماری‌زا را نابود می‌کند. با این حال، غذاهای حاوی تخم‌مرغ خام یا نیم‌پز (مانند برخی سس‌های مایونز خانگی، بستنی‌های سنتی یا دسرهای حاوی تخم‌مرغ خام) خطر ابتلا به سالمونلوزیس (عفونت ناشی از سالمونلا) را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهند.

مقاومت آنتی بیوتیکی در باکتری سالمونلا

مقاومت آنتی‌بیوتیکی (Antibiotic Resistance) در سالمونلا یک نگرانی رو به رشد برای سلامت عمومی است. برخی از سویه ‌های در برابر چندین آنتی‌بیوتیک، از جمله آنهایی که برای درمان عفونت‌ های شدید استفاده می‌شوند، مقاومت پیدا کرده‌اند. این مقاومت می‌تواند درمان عفونت‌های سالمونلا را دشوارتر کند و به طور بالقوه منجر به بیماری شدیدتر و طولانی‌تر شدن دوره بهبودی شود.

مقاومت آنتی‌بیوتیکی در سالمونلا می ‌تواند به دلیل جهش در ژن‌های باکتریایی یا انتقال ژن‌های مقاومت از سایر باکتری‌ها (اغلب از طریق پلاسمیدها) پدیدار شود. این مقاومت می‌تواند از طریق مسیرهای مختلفی از جمله تماس مستقیم با حیوانات، آلودگی محیطی (آب، خاک) و حتی انتقال انسان به انسان گسترش یابد.

در مقاله ای که اخیرا (2025) توسط نیچر (Nature) منتشر شده است، مقاومت باکتری سالمونلا نسبت به داروهای آنتی بیوتیک در سراسر جهان بررسی شده است. دانشمندان اطلاعات ژنتیکی بیش از ۲۰۰ هزار نمونه سالمونلا را از ۱۴۸ کشور بین سالهای ۱۹۰۰ تا ۲۰۲۳ بررسی کردند. نتیجه این تحقیق نشان میدهد:

نحوه گسترش سویه های مقاوم باکتری سالمونلا در اثر انتخاب طبیعی

تکامل مقاومت آنتی بیوتیکی در باکتری سالمونلا

سالمونلا یکی از مهم‌ترین عوامل بیماری‌های گوارشی در انسان و حیوانات است. بررسی‌های جدید در اتحادیه اروپا (EFSA) نشان می‌دهد که این باکتری در برابر برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم‌تر شده و کنترل آن دشوارتر شده است. در سال ۲۰۲۲، کشورهای اروپایی آمار نگران‌کننده‌ای از مقاومت آنتی‌بیوتیکی سالمونلا گزارش کردند که زنگ خطری برای سلامت عمومی است. 

نتایج نشان داد مقاومت بالا به آنتی‌بیوتیک‌هایی مثل آمپی‌سیلین، سولفونامیدها و تتراسایکلین‌ها هم در انسان و هم در حیوانات به‌ویژه طیور گوشتی وجود دارد. این در حالی است که در مرغ‌های تخم‌گذار، میزان مقاومت بسیار کمتر بود.

همچنین مقاومت به سیپروفلوکساسین (که از خانواده‌ی فلوروکینولون‌هاست) به شدت بالاست، به‌طوری که در برخی نمونه‌ها از طیور، مقاومت تا ۱۰۰ درصد هم گزارش شده است!

یکی از نگرانی‌های بزرگ، شیوع سالمونلاهایی است که به چندین گروه آنتی‌بیوتیکی مقاوم هستند. مقاومت چنددارویی در بین ایزوله‌های انسانی حدود ۲۲ درصد گزارش شده که در برخی گونه‌های سالمونلا به بیش از ۶۰ درصد هم می‌رسد.

مقاومت آنتی‌بیوتیکی در باکتری سالمونلا از طریق چند مکانیسم اصلی ایجاد می‌شود که به این باکتری کمک می‌کند در برابر داروهای رایج زنده بماند و تکثیر یابد. یکی از این مکانیسم‌ها، تولید آنزیم‌هایی مثل β-لاکتاماز است که آنتی‌بیوتیک‌ها را غیرفعال می‌کنند. همچنین، سالمونلا می‌تواند با استفاده از پمپ‌های افلاکس یا efflux دارو را از داخل سلول به بیرون هدایت کند یا با تغییر ساختار محل اتصال دارو (مثل ریبوزوم)، اثر آن را خنثی سازد.

از سوی دیگر، برخی سالمونلاها با کاهش نفوذپذیری دیواره سلولی مانع ورود آنتی‌بیوتیک به داخل خود می‌شوند. اما نگران‌کننده‌ترین سازوکار، کسب ژن‌های مقاومت از سایر باکتری‌ها است که موجب انتقال سریع و هم‌زمان مقاومت به چند دارو (MDR یا Multi-Drug Resistance) می‌شود. ترکیب این مکانیسم‌ها، به‌ویژه در شرایطی که باقیمانده آنتی‌بیوتیک در محصولات غذایی وجود داشته باشد، منجر به گسترش سریع سویه‌های مقاوم می‌شود و تهدیدی جدی برای سلامت عمومی به‌شمار می‌رود.

مکانیسم های اصلی ایجاد مقاومت آنتی بیوتیکی در باکتری سالمونلا

علائم سالمونلا در طیور 

طیور به عنوان مخزن اصلی انواع سروتیپ‌های سالمونلای غیرتیفوئیدی (NTS) در میان حیوانات تولیدکننده مواد غذایی محسوب می‌شوند. از نظر اپیدمیولوژیک، سروتیپ‌های مهم سالمونلا شامل سروتیپ‌های تیفیموریوم (S. Typhimurium)، انتریتیدیس (S. Enteritidis)، هایدلبرگ (S. Heidelberg) و نیوپورت (S. Newport) هستند. سروتیپ انتریتیدیس و تیفیموریوم عامل اصلی انتقال بیماری از طریق تخم‌مرغ به انسان هستند.

عفونت سالمونلوز (Salmonellosis) در طیور گروهی از بیماری‌های باکتریایی است که به‌وسیله گونه‌های مختلف باکتری سالمونلا ایجاد می‌شود و به‌ویژه در جوجه‌های جوان بسیار شایع و کشنده است. این بیماری شامل فرم‌های مختلفی مانند بیماری پولوروم (Pullorum disease) توسط  سالمونلا پولورم (Salmonella Pullorum)، تیفویید طیور (Fowl typhoid) توسط سالمونلا گالیناروم (Salmonella Gallinarum)، پاراتیفوئید، آریزونوزیس و شکل عمومی سالمونلوز می‌شود.

اغلب جوجه‌های زیر سه هفتگی به بیماری پولوروم مبتلا می‌شوند که با بی‌اشتهایی، ناتوانی در ایستادن، اسهال سفید چسبناک که باعث انسداد مقعد می‌شود، تنفس دشوار و مرگ سریع مشخص می‌شود. در مقابل، تیفوئید طیور بیشتر در پرندگان بالغ بروز می‌کند و علائمی مانند افسردگی، کاهش اشتها، اسهال زرد تا سبز، کاهش تولید تخم و مرگ ناگهانی را به همراه دارد.

پاراتیفویید در جوجه‌ها و مرغ‌های بالغ دیده می‌شود و علائم آن شامل بی‌حالی، بی‌اشتهایی، تشنگی غیرطبیعی، تجمع به سمت منابع گرما، افتادگی بال‌ها، ورم چشم یا نابینایی، اسهال و کاهش تخم‌گذاری است.

نوع دیگر به نام آریزونوزیس است که ناشی از سالمونلا آریزونائه (Salmonella arizonae)، یک زیرگونه از باکتری سالمونلا انتریکا است.

این بیماری بیشتر در جوجه‌ها اتفاق می‌افتد و علاوه بر علائم عمومی، ممکن است باعث کوری، فلج پا، انحراف گردن و حتی تشنج شود. در مجموع، علائم مشترک انواع مختلف سالمونلوز شامل بی‌حالی، کاهش اشتها، اسهال غیرطبیعی و چسبندگی مدفوع در ناحیه مخرج است که به سرعت می‌تواند منجر به تلفات سنگین در گله شود.

انتقال این بیماری می‌تواند از طریق تخم (انتقال عمودی) یا به‌صورت افقی از راه مدفوع، آب و غذای آلوده، حشرات، پرندگان وحشی و حتی افراد و تجهیزات آلوده صورت گیرد.

تشخیص بالینی بیماری بر اساس علائم ظاهری انجام می‌شود، اما برای تأیید قطعی نیاز به کشت باکتریایی از مدفوع یا بافت‌ها، تست‌های سرولوژیک و روش‌هایی مانند آزمایش پی سی آر (PCR) است.

به دلیل شدت و سرعت انتشار بیماری، تشخیص سریع و قرنطینه به موقع پرندگان آلوده، همراه با رعایت بهداشت محیط و استفاده از درمان‌های آنتی‌بیوتیکی و مکمل‌های حمایتی، نقش کلیدی در پیشگیری از بروز اپیدمی و کاهش خسارت اقتصادی به صنعت مرغداری دارند.

این بیماری نه‌تنها موجب تلفات بالا می‌شود، بلکه پرندگان ناقل می‌توانند بدون بروز علائم، سالمونلا را در گله و حتی به انسان منتقل کنند. بنابراین کنترل سالمونلوز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های بهداشتی در پرورش طیور مطرح است و رعایت دقیق برنامه‌های بهداشتی و مدیریتی، مانند ضدعفونی مستمر، کنترل جوندگان و واکسیناسیون (در صورت موجود بودن واکسن‌های مجاز) توصیه می‌شود تا از بروز و گسترش بیماری در گله جلوگیری شود.

آنتی بیوتیک برای درمان سالمونلا

با توجه به ایجاد مقاومت های آنتی بیوتیکی در گونه های مختلف سالمونلا موثرترین راهکارهای حاضر جهت کنترل سالمونلوز در طیور شامل اقدامات چندجانبه ای است که ترکیبی از بیوسکیوریتی (کنترل جوندگان، ضدعفونی محیط و مدیریت بستر)، استفاده از جایگزین های آنتی بیوتیک مانند پروبیوتیک ها (لاکتوباسیلوس، باسیلوس سوبتیلیس)، پری بیوتیک ها، سین بیوتیک ها و پست بیوتیک ها برای بهبود سلامت روده و تقویت ایمنی، فیتوبیوتیک ها (مانند آنتی بیوتیک گیاهی آریوبیوتیک) با خواص ضد میکروبی، باکتریوفاژهای اختصاصی برای هدف قرار دادن سالمونلا، و برنامه های واکسیناسیون (شامل واکسن های زنده ضعیف شده، کشته، زیرواحد و شبح باکتریایی) می شود. این استراتژی های ترکیبی نه تنها بار باکتریایی را کاهش می دهند، بلکه خطر مقاومت آنتی بیوتیکی را نیز کم کرده و ایمنی بلندمدت ایجاد می کنند. با این حال، چالش هایی مانند مقاومت باکتریایی، هزینه اجرا و نیاز به تحقیقات بیشتر برای توسعه واکسن های چندظرفیتی علیه سویه های در حال ظهور همچنان وجود دارد.  آنتی‌بیوتیک‌های گیاهی (مثل آریوبیوتیک) به دلیل ترکیبات طبیعی و مکانیسم‌های چندگانه خود، بر خلاف آنتی‌بیوتیک‌های شیمیایی، فشار انتخابی شدیدی برای ایجاد مقاومت در باکتری‌ها وارد نمی‌کنند. به همین دلیل استفاده از آن‌ها خطر بروز سویه‌های مقاوم را به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌دهد و گزینه‌ای ایمن‌تر برای کنترل بیماری‌های باکتریایی محسوب می‌شوند.

برای اطلاعات بیشتر راجع به محلول آنتی بیوتیک گیاهی آریوبیوتیک اینجا را کلیک کنید

برای اطلاعات بیشتر راجع به پودر محلول در آب آنتی بیوتیک طیور آریوبیوتیک کلیک کنید

رشد روزافزون مقاومت آنتی‌بیوتیکی در باکتری سالمونلا زنگ خطری جدی برای سلامت طیور و حتی انسان به شمار می‌آید و توجه ویژه به روش‌های نوین مقابله با آن را ضروری کرده است. خوشبختانه، تحقیقات و تجربیات اخیر نشان داده‌اند که استفاده از ترکیبات گیاهی می‌تواند به‌عنوان رویکردی پایدار و کم‌خطر در مدیریت این مشکل ایفای نقش کند. با به‌کارگیری صحیح آنتی‌بیوتیک‌های گیاهی و رعایت بهداشت و قرنطینه، می‌توان به‌طور همزمان از بروز عفونت، کاهش تلفات اقتصادی و جلوگیری از شیوع سویه‌های مقاوم در گله‌های طیور پیشگیری کرد.

در نهایت، لازم است پرورش‌دهندگان و دامپزشکان با به‌روز نگه داشتن دانش خود درباره مکانیسم‌های مقاومت و راهکارهای کنترل آن، نه ‌تنها از سلامت گله‌ های خود محافظت کنند بلکه به ارتقای کیفیت محصولات پروتئینی و تأمین امنیت غذایی جامعه نیز کمک نمایند.