مقدمه
آنتی‌بیوتیک‌ها از اساسی‌ترین ابزارهای درمانی در دامپزشکی محسوب می‌شوند و نقش مهمی در حفظ سلامت حیوانات، افزایش رفاه آن‌ها و پیشگیری از انتقال بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان دارند. با این حال، مصرف غیرمنطقی یا بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند منجر به ظهور و گسترش مقاومت‌های میکروبی شود؛ پدیده‌ای که امروزه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های بهداشت جهانی مورد توجه است. از این‌رو، شناخت دقیق آنتی‌بیوتیک‌های متداول در دامپزشکی و اصول مصرف آن‌ها، به‌ویژه در حیوانات خانگی، اهمیت فراوانی دارد.
اصول کلی تجویز آنتی‌بیوتیک در حیوانات خانگی
انتخاب و تجویز آنتی‌بیوتیک در حیوانات کوچک باید بر اساس اصول علمی، تشخیص دقیق و شواهد آزمایشگاهی انجام گیرد. نخستین گام در درمان مؤثر، تشخیص نوع عامل عفونت‌زا و در صورت امکان انجام کشت باکتری و تست حساسیت (Antibiogram) است. در مواردی که شرایط حیوان وخیم است و امکان انتظار برای نتایج آزمایش وجود ندارد، درمان تجربی (Empirical therapy) آغاز می‌شود، اما باید پس از دریافت نتایج کشت، دارو بر اساس حساسیت واقعی باکتری تنظیم گردد.
اصول کلیدی مصرف منطقی آنتی‌بیوتیک‌ها عبارت‌اند از:
- استفاده تنها در صورت وجود شواهد عفونت باکتریایی (و نه ویروسی یا التهابی).
- انتخاب آنتی‌بیوتیک بر اساس طیف اثر، محل عفونت و نوع باکتری.
- رعایت دوز و دوره درمان توصیه‌شده؛ قطع زودهنگام دارو می‌تواند باعث بازگشت عفونت و مقاومت شود.
- پرهیز از استفاده خودسرانه یا تکراری دارو بدون تجویز دامپزشک.
- پایش عوارض جانبی و ارزیابی پاسخ درمانی در طول دوره مصرف.
آنتی‌بیوتیک‌های دامپزشکی رایج
- پنی سیلین ها
مکانیسم: مهار سنتز دیواره سلولی باکتری.
این گروه از بی‌خطرترین آنتی‌بیوتیک‌ها محسوب می‌شوند و معمولاً برای درمان اولیه عفونت‌های پوست، ادراری و تنفسی استفاده می‌گردند. افزودن کلاولانات موجب مقاومت نسبت به بتالاکتاماز باکتری‌ها می‌شود و اثربخشی دارو را افزایش می‌دهد.در برخی حیوانات ممکن است عوارض گوارشی یا واکنش آلرژیک مشاهده شود. - سفالوسپولین ها
مکانیسم: مشابه پنی‌سیلین‌ها با اثر بر دیواره سلولی. موثر درعفونت‌های پوستی (به‌ویژه پیودرما)، زخم‌ها، و برخی عفونت‌های ادراری و تنفسی. بسته به نسل دارو (از اول تا پنجم)، طیف اثر متفاوتی دارند. در حیوانات خانگی معمولاً از نسل اول و دوم استفاده می‌شود. - فلورکینولون ها
اختلال در همانند سازی DNA. موثر در درمان عفونت‌های دستگاه ادراری، تنفسی، و زخم‌های عمیق.
هشدار: مصرف این داروها در حیوانات جوان می‌تواند سبب آسیب به مفاصل شود. همچنین، مقاومت به فلوروکینولون‌ها در حال افزایش است، لذا باید تنها در صورت ضرورت و بر اساس تست حساسیت استفاده شون - تتراسایکلین ها
مهار سنتز پروتئین با اتصال به زیرواحد ۳۰S ریبوزوم باکتری. بیماری‌های باکتریایی داخل‌سلولی مانند بروسلوز، لایم و برخی عفونت‌های تنفسی.
- سولفونامیدها و ترکیبات تری‌متوپریم
مهار دو مرحله‌ای مسیر سنتز اسید فولیک در باکتری‌ها.موثر دردرمان عفونت‌های ادراری و برخی عفونت‌های سیستمیک.
هشدار: در برخی نژادهای سگ (مانند دوبرمن) خطر واکنش‌های حساسیتی یا آسیب کبدی وجود دارد. - آمینوگلیکوزیدها
مهار سنتز پروتئین از طریق اتصال به زیرواحد ۳۰S ریبوزوم. دارای اثر سریع و قوی، ولی با خطر سمیت کلیوی و شنوایی. کاربرد در عفونت‌های شدید سیستمیک یا موضعی (چشم و گوش).
- ماکرولیدها و لینکوزامیدها
مهار سنتز پروتئینزیرواحد 50S . عفونت‌های دهان و دندان، استخوان، و باکتری‌های بی‌هوازی.نفوذ مناسب در بافت‌ها و استخوان‌ها.
محدودیت: در برخی گونه‌ها مانند اسب و خرگوش ممکن است باعث اختلالات گوارشی شود. - مترونیدازول
آسیب مستقیم به DNA باکتری‌های بی‌هوازی.مورد استفاده در عفونت‌های بی‌هوازی، روده‌ای و برخی انگل‌های تک‌یاخته‌ای مانند Giardia. دقت شود که دوزهای بالا ممکن است باعث لرزش یا علائم عصبی شود.
نکته: به دلیل مقاومت‌های نوظهور، توصیه می‌شود تنها در صورت تشخیص قطعی عامل بی‌هوازی تجویز گردد.
- کلرامفنیکل
آنتی‌بیوتیکی وسیع‌الطیف با اثربخشی بالا، اما به‌دلیل خطر بروز کم‌خونی آپلاستیک در انسان، استفاده از آن در حیوانات باید محدود و با رعایت کامل ایمنی انجام گیرد.
کاربرد: تنها در شرایطی که سایر آنتی‌بیوتیک‌ها مؤثر نباشند.
الگوهای مصرف رایج در حیوانات خانگی
مطالعات بین‌المللی نشان می‌دهد که آموکسی‌سیلین–کلاولانات، سفالکسین، انروفلوکساسین و داکسی‌سیکلین از پرمصرف‌ترین آنتی‌بیوتیک‌ها در سگ و گربه هستند.
چالش‌ها و نگرانی‌های جهانی
۱. مقاومت میکروبی (Antimicrobial Resistance)
مقاومت ضدمیکروبی (AMR) بزرگ‌ترین تهدید ناشی از مصرف آنتی‌بیوتیک در حیوانات، گسترش مقاومت‌های میکروبی است. باکتری‌های مقاوم می‌توانند از طریق تماس مستقیم حیوان و انسان، یا از راه محیط و مواد غذایی، منتقل شوند.
سازمان‌های بین‌المللی مانند OIE (WOAH) و EMA تأکید دارند که داروهای «حیاتی برای انسان» (مانند فلوروکینولون‌ها و سفالوسپورین‌های نسل سوم) باید تنها در صورت ضرورت در حیوانات مصرف شوند.
۲. عوارض جانبی
برخی داروها مانند آمینوگلیکوزیدها دارای خطر سمیت کلیوی یا عصبی هستند و نیاز به نظارت بالینی دارند.
همچنین، اختلالات گوارشی و حساسیت‌های پوستی از عوارض شایع آنتی‌بیوتیک‌ها در سگ و گربه محسوب می‌شوند.
۳. آگاهی پایین صاحبان حیوانات
یکی از مشکلات رایج، قطع زودهنگام دارو یا مصرف خودسرانه داروهای انسانی برای حیوانات است که نه‌تنها اثربخش نیست، بلکه خطرناک نیز می‌باشد. آموزش عمومی و ارتباط مؤثر دامپزشکان با صاحبان حیوانات در این زمینه ضروری است.
استفاده از آنتی بیوتیک گیاهی بجای آنتی بیوتیک های شیمیایی
ترکیبات گیاهی یکی از جایگزین های موثر و در عین حال ایمن برای آنتی بیوتیک های شیمیایی هستند. یکی از مزایای مهم استفاده از فیتوکمیکال ها به عنوان آنتی بیوتیک، چند هدفه بودن (molecular promiscuity) یا تمایل به چندین هدف داشتن، آن هاست که مانع از ایجاد مقاومت ضدمیکروبی احتمالی می شود. چند هدفه بودن به این معنی است برخلاف آنتی بیوتیک های شیمیایی که فقط بر یک مولکول مشخص در باکتری اثر می گذارند، ترکیب گیاهی قادر به واکنش با چندین کلاس مولکولی مختلف است. فیتوکمیکال ها قسمت های مختلفی از جمله دیواره سلولی، غشا سلولی و پروتئین های دخیل در متابولیسم و تحرک را در باکتری ها مورد هدف قرار می دهند. علاوه بر اثرات فارماکولوژیکی مستقیم، برخی ترکیبات گیاهی قادرند با مهار مکانیسم های ایجاد مقاومت دارویی سبب افزایش حساسیت باکتری‌های مقاوم به آنتی بیوتیک بشوند.
آریوبیوتیک اولین آنتی بیوتیک تماما گیاهی در دنیا
آریوبیوتیک(Ariobiotic) اولین آنتی بیوتیک گیاهی تولید شده در دنیا بوده که دارای گواهی ثبت پتنت بین المللی PCT می باشد. این آنتی بیوتیک گیاهی و بر پایه ترکیبات موثره گیاهی فرموله شده و تحت ضوابط GMP تولید می گردد. استفاده از فناوری نانو در شکل پودری این محصول با هدف افزایش حلالیت، پایداری و اثربخشی ترکیبات موثره آن انجام شده است. آریوبیوتیک به عنوان یک آنتی بیوتیک وسیع الطیف عمل کرده و قادر به درمان عفونت های باکتریایی گرم مثبت و گرم منفی خواهد بود.
برای اطلاعات بیشتر در مورد آریوبیوتیک اینجا را کلیک کنید.
نتیجه‌گیری
استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها در دامپزشکی حیوانات خانگی باید با رویکردی مبتنی بر شواهد علمی و با رعایت اصول مصرف مسئولانه انجام شود. انتخاب دقیق دارو، انجام کشت و آزمون حساسیت، رعایت دوز و مدت درمان، و پایش عوارض از ارکان اساسی درمان مؤثر و ایمن هستند. در نهایت، همکاری میان دامپزشکان، صاحبان حیوانات و نهادهای بهداشتی می‌تواند به کاهش مقاومت میکروبی و حفظ کارایی داروهای موجود در آینده کمک کند.
