در این مقاله عمدتا راجع به راه های مبارزه با مشکل خطرناک و جهانی مقاومت آنتی بیوتیکی (Antibiotic resistance) و راه های درمان عفونت های مقاوم به آنتی بیوتیک می پردازیم. در ابتدا به تعریف مقاومت آنتی بیوتیکی و سپس علل بروز، علائم، راهکار های پیشگیری اشاره می کنیم و نهایتا راه درمان برخی عفونت های مقاوم را بررسی می کنیم.
مقاومت آنتی بیوتیکی چیست؟
مقاومت آنتی بیوتیکی حالتی است که در آن باکتری‌ها نسبت به داروهای آنتی‌بیوتیک مقاوم می‌شوند و این داروها دیگر قادر به کشتن یا مهار رشد آن باکتری های مقاوم و بیماری زا نیستند. تحقیقات زیادی سالانه راجع به این معضل انجام می شود و سالانه روش های مختلفی برای مقابله با این مشکل پیشنهاد می شوند. این مقاومت دارویی اغلب به‌دلیل مصرف بی‌رویه و نادرست آنتی‌بیوتیک‌ها، عدم تکمیل دوره درمان، تجویزهای غیرضروری و استفاده از آنتی‌بیوتیک در دامپروری ایجاد می‌شود.
از علائم احتمالی عفونتهای مقاوم می‌توان به طولانی شدن دوره بیماری، تب پایدار، عدم پاسخ به درمان اولیه و عود مجدد عفونت اشاره کرد. راهکارهای پیشگیری و مقابله با آن شامل استفاده منطقی از آنتی‌بیوتیک‌ها، واکسیناسیون، رعایت بهداشت فردی و محیطی و پرهیز از مصرف خودسرانه دارو است.
درمان عفونتهای مقاوم به آنتی‌بیوتیک بسته به نوع باکتری، ممکن است نیازمند استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های خاص‌تر و قوی‌تر یا ترکیب چند دارو، یا در برخی موارد روش‌های درمانی جایگزین مانند آنتی بیوتیک گیاهی، فاژتراپی (استفاده از ویروس‌های خاص برای از بین بردن باکتری‌ها) و سایر روش های نوین می باشد.
در سال ۲۰۲۵، سازمان بهداشت جهانی (WHO) و سازمان جهانی بهداشت حیوانات (WOAH) درباره مقاومت آنتی‌بیوتیکی بیانیه‌هایی صادر کردند که در ادامه به آنها اشاره می کنیم. سازمان جهانی بهداشت حیوانات (WOAH) اعلام کرد مقاومت آنتی‌بیوتیکی نه‌تنها سلامت انسان‌ها و حیوانات را تهدید می‌کند، بلکه امنیت غذایی و اقتصاد جهانی را نیز به خطر می‌اندازد، از این رو اقدام فوری و هماهنگ برای کاهش استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها در سیستم‌های کشاورزی و دامپروری ضروری است (در مطالب قبل به نقش مقاومت آنتی بیوتیکی و دامپزشکی در جلوگیری از پیشرفت و گسترش این مشکل اشاره کرده ایم).
سازمان بهداشت جهانی (WHO) این چنین بیان کرد که این پدیده یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای سلامت جهانی و توسعه پایدار است. برای مقابله با این بحران، کشورها باید تا سال ۲۰۳۰ برنامه‌های ملی چندبخشی برای مقابله با مقاومت ضد میکروبی (AMR) را تدوین و اجرا کنند.
مقاومت ضدمیکروبی (AMR)
برای درک عمیق تر لازم است به تعریف مقاومت ضدمیکروبی(AMR) بپردازیم و توضیح دهیم چگونه مقاومت آنتی بیوتیکی از انواع آن محسوب می شود. مقاومت ضدمیکروبی یا Antimicrobial Resistance) AMR) به توانایی میکروب های بیماری زا شامل باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها، برای مقاومت در برابر داروهایی گفته می‌شود که برای از بین بردن یا مهار آنها طراحی شده‌اند. در نتیجه درمان عفونت‌هایی که قبلاً با این داروها قابل کنترل بودند، دشوار، غیرممکن، پیچیده و پرهزینه می‌شود. در واقع این انسان ها و حیوانات نیستند که به آنتی بیوتیک مقاوم می شوند بلکه باکتری ها هستند که تبدیل به باکتری های مقاوم می شوند.
مقاومت آنتی‌بیوتیکی نوعی خاص از این مقاومت ضدمیکروبی است که به مقاومت باکتری‌ها در برابر داروهای آنتی‌بیوتیک اشاره دارد. در واقع، مقاومت‌های آنتی‌بیوتیکی زیرمجموعه‌ای از مقاومت های ضدمیکروبی (یا به اصطلاح مقاومت میکروبی) هستند. اما مقاومت ضدمیکروبی(AMR) دامنه گسترده‌تری دارد و مقاومت ویروس‌ها به داروهای ضدویروسی، مقاومت قارچ‌ها به داروهای ضدقارچ و مقاومت انگل‌ها به داروهای ضدانگل مانند مالاریا را نیز در بر می‌گیرد.
انواع مقاومت آنتی بیوتیکی
- مقاومت ذاتی (Intrinsic Resistance)
برخی باکتری‌ها به‌طور طبیعی نسبت به یک یا چند نوع آنتی‌بیوتیک مقاوم‌اند، چون ساختار سلولی یا مسیرهای متابولیکی آنها اجازه ورود یا اثر دارو را نمی‌دهد. به عنوان مثال سودوموناس آئروژینوزا (Pseudomonas aeruginosa) که به‌طور ذاتی نسبت به بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌های گروه پنی‌سیلین مقاوم است؛ این باکتری می‌تواند باعث عفونتهای ریوی، عفونتهای زخم و عفونتهای بیمارستانی شود.
- مقاومت اکتسابی (Acquired Resistance)
باکتری‌هایی که قبلاً نسبت به یک آنتی‌بیوتیک حساس بودند، با تغییر ژنتیکی یا انتقال ژن مقاوم از دیگر باکتری‌ها، مقاوم می‌شوند.
بطور مثال اشرشیاکلی (Escherichia coli) می‌تواند ژن‌های مقاوم به سفالوسپورین‌ها را از سایر باکتری‌ها دریافت کند؛ این باکتری عامل شایع عفونتهای گوارشی است.
- مقاومت چندگانه (Multidrug Resistance – MDR)
باکتری‌ها به دو یا چند گروه از آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم می‌شوند، که باعث محدودیت در گزینه‌های درمانی می‌شود.
مثال: مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (Mycobacterium tuberculosis) مقاوم به ایزونیازید و ریفامپین (MDR-TB)، که باعث سل مقاوم به درمان می‌شود.
- مقاومت گسترده (Extensively Drug-Resistant – XDR)
این باکتری‌ها نسبت به تقریباً همه آنتی‌بیوتیک‌ها به‌جز یکی یا دو گروه نادر مقاوم‌اند.
مثال: کلبسیلا پنومونیه (Klebsiella pneumoniae) و برخی سویه‌های مقاوم به کارباپنم‌ها و بسیاری دیگر از داروها که باعث عفونت شدید تنفسی و اصطلاحا ذات الریه یا پنومونی (Pneumonia) و سپسیس (Sepsis) یا عفونت خون می‌شوند.
- مقاومت کامل (Pan drug Resistance – PDR)
باکتری‌ها نسبت به تمام آنتی‌بیوتیک‌های موجود مقاوم‌اند، و درمان آنها تقریباً غیرممکن است.
مثال: برخی سویه‌های اسینتوباکتر بومانی (Acinetobacter baumannii) با بروز مقاومت کامل، می‌توانند باعث عفونتهای شدید در بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه یا آی سی یو(ICU) شوند.
علل بروز مقاومت دارویی
مقاومت آنتی‌بیوتیکی در درجه اول ناشی از استفاده نادرست و بیش از حد آنتی بیوتیک ها در انسان است. تجویز بی‌رویه توسط برخی پزشکان، مصرف خودسرانه دارو بدون نسخه، ناتمام گذاشتن دوره درمان توسط بیمار و استفاده از آنتی‌بیوتیک برای بیماری‌های ویروسی (مثل سرماخوردگی) که تأثیری ندارند، از دلایل رایج هستند.
این عوامل با وارد آوردن فشار انتخابی به باکتری‌ها، باعث بقای سویه‌های مقاوم و حذف باکتری‌های حساس می‌شوند. در نتیجه، باکتری‌های مقاوم تکثیر یافته و ژن‌های مقاومتی را به دیگر باکتری‌ها منتقل می‌کنند.
علاوه بر کاربرد انسانی، استفاده گسترده از آنتی‌بیوتیک‌ها در کشاورزی و دامپروری نیز نقش مهم تری در گسترش مقاومت دارد چرا که حجم بیشتری (بیش از 70%) از آنتی بیوتیک های دنیا در پرورش حیوانات مورد استفاده قرار می گیرد. بسیاری از دام‌ها به‌صورت پیشگیرانه یا برای افزایش رشد، به‌طور مداوم آنتی‌بیوتیک دریافت می‌کنند. این امر منجر به شکل گیری باکتری های مقاوم در حیوانات می شود که می توانند از طریق تماس مستقیم، محیط زیست، یا مواد غذایی به انسان منتقل شوند. همچنین ضعف در کنترل عفونت در مراکز درمانی، بهداشت ناکافی و عدم نظارت بر فروش داروهای ضد میکروبی از دیگر عوامل مؤثر در گسترش این پدیده خطرناک هستند.
علائم مقاومت آنتی بیوتیکی
مقاومت آنتی بیوتیکی زمانی رخ میدهد که باکتری ها در برابر داروهای تجویز شده مقاوم شوند و درمان عفونت سخت تر شود. از علائم مقاومت آنتی بیوتیکی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- طولانی شدن دوره بیماری
- عدم بهبودی علائم پس از مصرف دارو
- نیاز به تغییر چندباره آنتی‌بیوتیک ها برای درمان
- عود مکرر عفونت
- تب مداوم
در برخی موارد، عفونتهای مقاوم به آنتی بیوتیک ممکن است به سایر اندامها گسترش یابند و عوارض جدی تری ایجاد کنند.
در مواردی که مقاومت آنتی‌بیوتیکی وجود دارد، ممکن است فرد پس از شروع درمان با آنتی‌بیوتیک نه تنها بهبودی احساس نکند، بلکه علائم بیماری همچنان ادامه‌دار باشند یا حتی تشدید شوند. به عنوان مثال، گلودرد، سرفه، ترشحات چرکی یا درد هنگام ادرار کردن ممکن است بعد از چند روز مصرف دارو همچنان باقی بمانند یا وخیم‌تر شوند. این عدم پاسخ به درمان می‌تواند یکی از نشانه‌های اولیه مقاومت باکتری به داروی مصرف‌شده باشد. علاوه بر این، عفونت‌هایی که به‌طور معمول با یک دوره کوتاه آنتی‌بیوتیک برطرف می‌شدند، ممکن است در اثر مقاومت دارویی نیازمند بستری شدن یا درمان‌های طولانی‌تری شوند.
پیشگیری از مقاومت آنتی بیوتیکی
از آنجا که نمی توان از کنار این مشکل، بی تفاوت گذشت، محققان و پزشکان همواره در حال مطالعه برای یافتن روش های پیشگیرانه و مبارزه با مقاومت آنتی بیوتیکی هستند.
این راهکار های پیشگیرانه عبارتند از:
- توسعه آنتی‌بیوتیک‌های جدید
پژوهش‌های علمی در حال کشف و تولید آنتی‌بیوتیک‌های نوینی هستند که بتوانند باکتری‌های مقاوم را هدف قرار دهند. این داروهای جدید اغلب با استفاده از فناوری‌های پیشرفته مانند زیست‌شناسی مصنوعی و غربالگری ترکیبات طبیعی (مثل آنتی بیوتیک گیاهی آریوبیوتیک) طراحی می‌شوند تا اثربخشی بیشتری در برابر مقاومت آنتی‌بیوتیکی داشته باشند.
برای اطلاعات بیشتر راجع به محلول خوراکی آریوبیوتیک اینجا را کلیک کنید
برای اطلاعات بیشتر راجع آنتی بیوتیک گیاهی طیور آریوبیوتیک نانوانکپسوله در آب کلیک کنید
- استفاده از درمان‌های ترکیبی
در این روش، دو یا چند آنتی‌بیوتیک با مکانیسم‌های اثر متفاوت به‌طور همزمان تجویز می‌شوند تا احتمال مقاومت باکتری کاهش یابد. این رویکرد نه تنها شانس موفقیت درمان را افزایش میدهد، بلکه از ایجاد مقاومت‌های جدید نیز جلوگیری می‌کند.
- هدف قرار دادن مکانیسم‌های خاص باکتریایی
برخی تحقیقات بر شناسایی نقاط ضعف منحصر به فرد باکتری‌ها متمرکز شده‌اند، مانند مهار آنزیم‌های ضروری یا اختلال در ساختار دیواره سلولی. این روش‌ها با دقت بالاتری عمل می‌کنند و عوارض جانبی کمتری نسبت به آنتی‌بیوتیک‌های سنتی دارند.
- تمرکز بر پیشگیری از طریق بهبود بهداشت و مدیریت صحیح مصرف آنتی‌بیوتیک ها
کاهش نیاز به آنتی‌بیوتیک‌ها با رعایت اصول بهداشتی مانند شست‌وشوی دست و واکسیناسیون، نقش کلیدی در کنترل مقاومت دارد. همچنین، تجویز منطقی آنتی‌بیوتیک‌ها توسط پزشکان و آگاهی‌بخشی به بیماران برای مصرف صحیح دارو، از گسترش مقاومت جلوگیری می‌کند.
راه درمان مقاومت آنتی بیوتیکی
واقعیت این است که این مشکل یک مسئله چند بعدی است و هیچ درمان واحدی برای آن وجود ندارد. در عوض، راهکارهای پیشگیرانه متعددی برای کاهش و مقابله با این مشکل مطرح شده است.
این معضل درمان اختصاصی ندارد؛ یعنی دارویی وجود ندارد که مقاومت را از بین ببرد. مقاومت آنتی بیوتیکی یا ضد باکتریایی یک ویژگی در باکتری هاست که باعث می شود دیگر به داروهای رایج پاسخ ندهند. بنابراین منظور ما از درمان به معنای از بین بردن آن با یک داروی خاص نیست.
از این رو تمرکز بر روی پیشگیری از مقاومت است، چون وقتی مقاومت دارویی ایجاد شد، درمان بسیار سخت‌تر و پرهزینه‌تر است و با احتمال شکست بالاتری همراه می باشد. راه درمان عفونت های باکتریایی مقاوم در واقع شامل یافتن آنتی‌بیوتیک جایگزین یا ترکیب دارویی مؤثر برای آن باکتری مقاوم است. گاهی نیز از درمان‌های حمایتی یا جراحی برای تخلیه عفونت استفاده می شود.
درمان عفونت های مقاوم به آنتی بیوتیک
همانطور که گفته شد درمان مستقیم برای مقاومت وجود ندارد، اما درمان برای عفونت‌هایی که توسط باکتری‌های مقاوم ایجاد شده‌اند وجود دارد. این درمان‌ها معمولاً شامل:
- استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های نسل جدید یا بسیار قوی
- ترکیب چند دارو برای مهار رشد باکتری
- درمان‌های حمایتی مثل تقویت سیستم ایمنی، تخلیه عفونت، یا کنترل علائم
حال به بررسی چند عفونت باکتریایی دارای مقاومت آنتی بیوتیکی، بیماری هایی که در انسان ایجاد می کنند و راه درمان آن ها اشاره می کنیم:
- استافیلوکوک طلایی مقاوم به متی‌سیلین(MRSA)
- باعث ایجاد عفونتهای پوستی، زخم‌های جراحی، ذات‌الریه (پنومونی)، و عفونتهای جریان خون می شود.
- درمان آن نیازمند استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های تزریقی تخصصی یا درمان ترکیبی با نظارت بیمارستانی است. در برخی موارد، برای کنترل عفونت نیاز به تخلیه زخم یا جراحی موضعی وجود دارد.
- انتروکوک مقاوم به ونکومایسین (VRE)
- باعث بیماری هایی نظیر عفونتهای دستگاه ادراری، عفونتهای گوارشی، عفونتهای جریان خون و عفونت در زخم‌های مزمن می شود.
- درمان شامل استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های خاص خوراکی یا تزریقی نسل جدید با مانیتورینگ منظم آزمایشگاهی است. در بیماران بستری، ممکن است درمان در شرایط ایزوله انجام شود.
- سودوموناس مقاوم به چند دارو (MDR Pseudomonas)
- باعث ابتلا به عفونتهای ریوی (به‌ویژه در بیماران با بیماری ریوی مزمن یا دارای لوله تنفسی)، عفونتهای زخم و سوختگی، و عفونت ادراری در بیماران بستری.
- درمان با آنتی‌بیوتیک‌های تخصصی تزریقی در دوز بالا و گاهی استفاده از روش‌های حمایتی تنفسی یا جراحی تخلیه عفونت انجام می‌شود.
- سل مقاوم به دارو (MDR-TB, XDR-TB)
- سل مقاوم باعث بیماری سل ریوی یا خارج‌ریوی می‌شود که علائم آن شامل سرفه‌های مزمن (گاهی با خون)، کاهش وزن، تب شبانه، تعریق زیاد و ضعف عمومی است. در موارد خارج‌ریوی، ممکن است اندام‌هایی مانند مغز، کلیه یا ستون فقرات درگیر شوند.
- درمان سل مقاوم نیازمند استفاده طولانی‌مدت از داروهای قوی تر است که معمولاً به‌صورت ترکیبی و تحت نظارت سخت‌گیرانه‌ی پزشکی صورت می‌گیرد.
این دوره درمان ممکن است چندین ماه تا بیش از یک سال طول بکشد. در برخی موارد، درمان حمایتی، تغذیه‌ای و ایزوله کردن بیمار نیز جزئی از برنامه درمانی است.
