بیماری هیستومونیازیس (Histomoniasis) یا سر سیاه بوقلمون (Blackhead) یک بیماری تک‌یاخته‌ای خطرناک در بوقلمون‌هاست که توسط هیستوموناس مله اگرِیدیس Histomonas meleagridis ایجاد شده و عمدتاً کبد و سکوم را درگیر می‌کند. این بیماری با تلفات بالا (تا ۱۰۰٪) همراه است و از طریق تخم‌های آلوده کرم Heterakis یا تماس با مدفوع منتقل می‌شود. با توجه به ممنوعیت داروهای شیمیایی مؤثر مانند نیتروایمیدازولها و ترکیبات آرسنیکی در بسیاری کشورها، استفاده از درمان‌های گیاهی اهمیت یافته است. محصولات هپامارین (حاوی سیلیمارین برای محافظت و بازسازی کبد) و کوکسی فیت ال (حاوی تانن، سیر و آرتمیزیا برای کنترل علائم گوارشی و ضدانگلی) می‌توانند به کاهش تلفات و بهبود سلامت گله‌های مبتلا کمک کنند.
بیماری سر سیاه بوقلمون
هیستومونیازیس (Histomoniasis) که با نام بیماری سر سیاه نیز شناخته می‌شود، یک بیماری تک‌یاخته‌ای بسیار مهم در گله های بوقلمون است. عامل آن تک‌یاخته Histomonas meleagridis است که عمدتاً کبد و روده کور یا سکوم را درگیر می‌کند. این بیماری مرغ ها را کمتر درگیر می کند، در بیشتر موارد، مرغ‌ها از علائم بالینی بهبود می‌یابند در حالی که بوقلمون‌ها در اثر عفونت می‌میرند.
“در بوقلمون، حساسیت ابتلا به این بیماری بسیار بالا است؛ تلفات در گله‌ها ممکن است به ۸۰ تا ۱۰۰٪ برسد.”
انتقال بیماری سر سیاه بوقلمون
انتقال عمده این بیماری از طریق بلع تخم‌های آلوده کرم Heterakis است. همچنین انتقال افقی (پرنده به پرنده) ممکن است از طریق تماس مستقیم با مدفوع، بلع مخاط از پوشش بستر یا پدیده‌ای به نام Cloacal drinking رخ دهد. عوامل محیطی مانند رطوبت زیاد، بستر مرطوب، خاک آلوده، وجود کرم خاکی یا حشرات ناقل، تراکم زیاد پرنده و مدیریت ضعیف مزرعه، خطر شیوع را افزایش می‌دهند.
دوره بیماری و مسیر بیماری‌زایی
دوره کمون بیماری (زمانی که پرنده آلوده شده ولی علائم هنوز نمایان نشده) معمولاً حدود ۹ روز پس از عفونت شروع می‌شود، و نخستین مرگ‌ها ممکن است پس از روز ۱۲ بروز کنند. بیشتر مرگ‌ها در روزهای ۱۹ تا ۲۱ رخ می‌دهند. ابتدا انگل در روده کور یا سکوم تکثیر می‌یابد، باعث التهاب، نکروز مخاط و تخریب دیواره روده می‌شود. سپس از طریق عروق خونی، به کبد مهاجرت کرده و در آنجا ضایعات نکروزی ایجاد می‌کند.
علائم بیماری سر سیاه بوقلمون
پرنده مبتلا ممکن است چنین علائمی نشان دهد:
- بی‌حالی، ضعف عمومی، کاهش فعالیت
- پرهای ژولیده، بال‌های افتاده
- کاهش اشتها
- مدفوع زرد، گاهی با بوی سولفور (Sulphur-colored diarrhea)
- ممکن است رنگ مایل به سیاهی در سر یا اطراف چشم دیده شود (از آن نام «سر سیاه»)
- در موارد شدید، مرگ ناگهانی بدون علائم پیشرفته ممکن است رخ دهد
پیشگیری و کنترل هیستومونیازیس در بوقلمون
پیشگیری و کنترل هیستومونیازیس در بوقلمون بیشتر بر اساس اقدامات مدیریتی می باشد. کنترل ناقلین بیماری یا کرم های خاکی (Heterakis gallinarum) اهمیت زیادی دارد. بهداشت محیط نقش کلیدی دارد؛ شستشو و ضدعفونی سالن‌ها، تهویه مناسب و جلوگیری از تماس پرندگان با مدفوع و خاک آلوده می‌تواند از انتشار بیماری جلوگیری کند.
یکی از مشکلات بزرگ، نبود داروهای مؤثر تأیید شده است. در بسیاری از کشورها، داروهای ضد هیستومونال به دلیل نگرانی از باقی‌ماندن مواد در بافت مرغ و بوقلمون ممنوع شده‌اند.
در بسیاری کشورها، با ممنوع شدن داروهای ضد هیستومونال، شیوع مجدد این بیماری گزارش شده است.
وضعیت ممنوعیت یا محدودیت داروها در کشورهای مختلف
- در ایالات متحده، هیچ داروی تأیید شده‌ای برای درمان هیستومونیازیس وجود ندارد. استفاده از داروهای نیتروایمیدازول یا آرسنیک مثلاً nitarsone در حیوانات تولیدکننده غذا ممنوع است.
- داروی Nitarsone (داروی مبتنی بر آرسنیک، با نام تجاری Histostat)
در ایالات متحده، اداره غذا و داروی آمریکا (FDA) در سال ۲۰۱۵ تأیید کرد که تأییدیه استفاده از Nitarsone در خوراک طیور حذف خواهد شد.
در نتیجه، در ایالات متحده اکنون استفاده از این دارو در طیور تولیدکننده گوشت ممنوع است.
- داروی Dimetridazole (یکی از نیتروایمیدازول ها)
در اتحادیه اروپا، استفاده از Dimetridazole به عنوان داروی دامپزشکی برای حیواناتی که برای تولید غذا استفاده می‌شوند ممنوع است. به علاوه، استفاده از آن به عنوان افزونه در خوراک نیز در اتحادیه اروپا لغو شده است.
در آلمان، بریتانیا و دیگر کشورهای عضو اتحادیه اروپا، قوانین نظارتی مانع استفاده از Dimetridazole در حیوانات تولیدکننده گوشت هستند.
- سایر نیتروایمیدازولها مانند Ronidazole ، Ipronidazole
این ترکیبات نیز در اتحادیه اروپا جزو گروه‌هایی هستند که تحت ممنوعیت برای استفاده در حیوانات تولیدکننده غذا قرار گرفته‌اند. - داروی Roxarsone یکی دیگر از ترکیبات آرسنیکی
در اتحادیه اروپا از سال ۱۹۹۹ ممنوع شد.
در ایالات متحده، شرکت تولیدکننده در سال ۲۰۱۱ فروش آن را متوقف کرد و سپس استفاده آن در طیور ممنوع اعلام شد (شرکت فایزر نیست به طور رسمی اعلام کرد که فروش این دارو را متوقف می کند.)
همچنین در کانادا نیز ممنوع شده است.
- داروی Metronidazole
- در ایالات متحده برای حیوانات تولیدکننده غذا استفاده آن تأیید نشده است؛ استفاده از متِرونیدازول در گونه‌های دامپزشکی مجاز نیست و در طیور تولیدکننده غذا ممنوع است.
- در کانادا نیز استفاده آن در حیوانات تولیدکننده غذا تأیید نشده است.
دلایل تلفات در بیماری سر سیاه بوقلمون
تلفات بیماری هیستومونیازیس معمولاً در ۷–۱۴ روز پس از عفونت و به دو دلیل اصلی رخ می دهد:
- نارسایی کبد (Liver Failure)
این انگل از سکوم به کبد می رسد و سبب وقوع نکروز شدید در کبد می شود. همچنین خونریزی شدید در کبد سبب ایجاد کم خونی می شود. علاوه بر آن فاکتور های انعقادی مرتبط با کبد مانند آلبومین و فیبرینوژن کاهش یافته که در نهایت بوقلمون مبتلا در اثر ناتوانی کبد در متابولیسم و سم زدایی می میرد.
- انسداد و پارگی سکوم (Cecal Obstruction/Rupture)
در این بیماری سکوم مملو از مواد کازئوسی و سفت می شود. همچنین دیواره ی آن نازک و ملتهب شده که در نهایت منجر به پارگی سکوم و ورود باکتری های روده ای مانند ایکلای به شکم و سپتی سمی می شود.
درمان بیماری سر سیاه بوقلمون
با توجه به دو ارگان درگیر اصلی در این بیماری، کنترل علائم در کبد و روده می تواند کمک به سزایی به درمان و کاهش تلفات بکند. همچنین با توجه به ممنوعیت داروهای رایج این بیماری در اکثر کشورها استفاده از داروهای گیاهی اهمیت به سزایی در کنترل این بیماری دارد.
داروی صد درصد گیاهی تقویت کننده ی عملکرد کبد هپامارین بر پایه ترکیبات موثره گیاه خارمریم فرموله شده است. سیلیمارین مهمترین ماده موثره موجود در گیاه خارمریم است. این دارو از طریق خاصیت ضد توکسینی، ضد التهابی و آنتی اکسیدانی سیلیمارین کبد را از آسیب ناشی از سموم، توکسین ها، ویروس ها، ترکیبات شیمیایی و رادیکال های آزاد محافظت می کند. هپامارین در کنترل و درمان انواع اختلالات و بیماری های التهابی کبدی مزمن و حاد موثر است و از نارسایی کبد جلوگیری می کند. همچنین استفاده از این محصول به بازسازی بافت کبد و کاهش بار کبدی ناشی از مصرف آنتی بیوتیک ها کمک می کند. استفاده از این دارو در بیماری هیستومونیازیس می تواند از پیشرفت آسیب های کبدی جلوگیری کند و در کاهش تلفات تاثیر به سزایی داشته باشد.
همچنین داروی کوکسی فیت ال بهبود دهنده عملکرد گوارشی و درمان آنتریت طیور می تواند در کنترل علائم گوارشی و کاهش تلفات نقش داشته باشد. فرمولاسیون این داروی گیاهی، تماما بر پایه ترکیبات موثره گیاهان جفت بلوط، سیر و آرتمیزیا انجام شده است. آرتمیزینین مهمترین ترکیب موثره مو14جود در آرتمیزیا بوده که اثرات ضد انگلی قوی دارد. آرتمیزینین از طریق تخریب کمپلکس های پروکساید سبب تشکیل رادیکال های آزاد و در نتیجه ایجاد استرس های اکسیداتیو در انگل می گردد. این رادیکال ها بطور مستقیم سبب مهار اسپورولاسیون شده و مانع تشکیل دیواره سلولی انگل می گردد. از طرفی تانن موجود در کوکسی فیت ال از طریق اتصال به پروتئین‌ها منجر به رسوب آن ها و متراکم شدن ساختار کلوئیدی مخاط روده شده که این امر سبب تشکیل یک لایه محافظ بر روی مخاط روده و محافظت آن از آسیب پاتوژن ها، سموم و سایر عوامل استرس زا و محرک می شود و مانع از ترشح بیش از حد آب به لومن روده می گردد، از این رو در کنترل و درمان اسهال موثر است.
