در طی سال های بسیار داروهای ضد میکروبی متنوعی توسعه یافته و وارد بازار شده اند که همگی یک هدف داشته اند: درمان عفونت های ملایم تا جدی. کشف پنی سیلین در اواخر دهه 1920 میلادی شروعی برای توسعه و پیدایش انواع داروهای ضد میکروبی بود. با این که این داروها نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی و سلامت ما داشته اند اما کارآمدی و اثرگذاری آنها با پیدایش مقاومت ضدمیکروبی (AMR) به خطر افتاده است. پیامد اصلی مقاومت ضد میکروبی این است که به دلیل بی اثر شدن داروهای ضد میکروبی از جمله آنتی بیوتیک ها، عفونت ها به راحتی درمان نشده و ریسک انتشار، شدت بیماری و مرگ و میر به شدت افزایش می یابد.
سازمان بهداشت جهانی (WHO) رسما اعلام کرده است که به دنبال مقاومت دارویی، آنتی بیوتیک ها و سایر داروهای ضد میکروبی دارند اثرگذاری خود را از دست می دهند و درمان عفونت ها سخت تر از گذشته یا حتی غیر ممکن گشته است.
اهمیت و فواید استفاده از آنتی بیوتیک ها چیست؟
کشف آنتی بیوتیک ها یکی از مهم ترین اکتشافات تاریخ بوده و نقش بسیار مهمی در کنترل شیوع بیماری ها و کاهش تلفات داشته است. در طول تاریخ همیشه بیماری های عفونی زندگی بشر را تهدید کرده اند. برای مثال بیماری طاعون در طی 3 سال (1347 تا 1350 میلادی) منجر به مرگ یک سوم جمعیت اروپا شد. کشف آنتی بیوتیک ها در ابتدای دهه 1900 میلادی منجر به کاهش میزان مرگ و میر گردید. برای مثال در انگلستان متعاقب تولید صنعتی آنتی بیوتیک ها، میزان تلفات از 25 % به 1 % کاهش یافت. در قرن 20 میلادی در آمریکا نیز مصرف آنتی بیوتیک ها تاثیر مثبتی بر بهداشت و سلامت عمومی داشت و تلفات ناشی از بیماری های جدی مثل اندوکاردیت را تا 75% کاهش داد. هم چنین کشف آنتی بیوتیک ها سبب کاهش تلفات ناشی از پنومونی (ذات الریه) تا 30% شد. علاوه بر تاثیر آنتی بیوتیک ها بر درمان بیماری های عفونی، استفاده پروفیلاکتیک از آنتی بیوتیک ها نیز روشی مهم و موثر در کنترل عفونت ها، به خصوص عفونت های پس از جراحی، می باشد. معمولا از آنتی بیوتیک های خوراکی و موضعی برای پیشگیری از عفونت های سیستمیک و عمومی مثل اندوکاردیت و عفونت محل جراحی استفاده می شود. بنابراین می توان نتیجه گرفت که آنتی بیوتیک ها مهم ترین دستیافت بشر برای مقابله با بیماری های عفونی و کاهش تلفات و انتشار بیماری هستند.
آنتی بیوتیک محرک رشد چیست و چه مشکلاتی دارد؟
آنتی بیوتیک ها از دهه 50 میلادی به طور گسترده به منظور بهبود عملکرد رشد و پیشگیری از بیماری در پرورش حیوانات استفاده می شدند. آنتی بیوتیک های محرک رشد از طریق کنترل جمعیت باکتری های پاتوژن و پاتوژن فرصت طلب، کاهش التهاب و … منجر به بهبود رشد حیوانات می شوند. با این حال استفاده بیش از حد از این داروها به منظور بهبود عملکرد رشد منجر به توسعه و گسترش مقاومت آنتی بیوتیکی در سراسر دنیا گشته که خود مشکلی بزرگ و جدی محسوب می شود. بنابراین برای مقابله با مقاومت آنتی بیوتیکی و حفظ امنیت و سلامت غذا باید استفاده از آنتی بیوتیک های محرک رشد در آب و خوراک حیوانات ممنوع گردد. در نتیجه برای جلوگیری از خسارات اقتصادی ناشی از پاتوژن های روده ای، به خصوص در ابتدای دوره پرورش دام و طیور باید به دنبال جایگزینی مناسب برای آنتی بیوتیک های محرک رشد باشیم.
گسترش مقاومت آنتی بیوتیکی از چه زمانی شروع شد؟
بدون شک کشف آنتی بیوتیک ها منجر به کاهش تلفات و شیوع بیماری ها گشته اما گسترش مقاومت آنتی بیوتیکی منجر به ناکارآمدی آنها شده است. تاریخچه ایجاد مقاومت آنتی بیوتیکی به روزهای اول پیدایش آنتی بیوتیک ها بر می گردد. از دهه 1940 تا 1960 میلادی – دوران طلایی کشف آنتی بیوتیک ها – سویه های مقاوم شروع به انتشار کردند. برای مثال باکتری های مقاوم به پنی سیلین، تتراسایکلین، ماکرولید و حتی متی سیلین در بخش های درمانی و بالینی شایع بودند. امروزه به دلیل بهداشت ضعیف، استفاده نادرست و بیش از حد از آنتی بیوتیک ها مقاومت آنتی بیوتیکی با سرعت بیشتری در حال شکل گیری است. از آنجاییکه مقاومت آنتی بیوتیکی به دلیل تغییرات ژنتیکی اتفاق می افتد، بنابراین جدایه های مقاوم در هر جایی از دنیا می توانند وجود داشته باشند. در مجموع می توان گفت که مقاومت آنتی بیوتیکی مشکلی است که از گذشته تا کنون ادامه داشته است.
چرا باید برای آنتی بیوتیک ها دنبال جایگزین باشیم؟
به دلیل استفاده بیش از حد و نادرست از آنتی بیوتیک ها، ظهور و انتشار باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک سال به سال افزایش می یابد. مقاومت آنتی بیوتیکی یکی از جدی ترین خطرات سلامتی قرن 21 در سراسر دنیا محسوب می شود. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO)، اگر با مقاومت آنتی بیوتیکی مقابله نشود، تا سال 2050 میلادی سالیانه منجر به مرگ 10 میلیون نفر و کاهش 2 تا 3/5 % تولید خالص ملی می گردد. از میان باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک، پاتوژن هایی مانند انتروکوکوس فاسیوم (Enterococcus faecium)، استافیلوکوکوس اورئوس (Staphylococcus aureus)، کلبسیلا نومونیه (Klebsiella pneumoniae)، آسینتوباکتر بومانی (Acinetobacter baumannii)، سودوموناس آئروژینوزا (Pseudomonas aeruginosa) و گونه های انتروباکتر (Enterobacter) عامل بسیاری از عفونت های بیمارستانی با تلفات بالا هستند. این پاتوژن ها به راحتی در برابر اثرات آنتی بیوتیک های رایج مقاومت می کنند و به دلیل افزایش دوره بستری شدن بیماران و هزینه های درمان و کاهش نیروی کار خسارات اقتصادی گسترده ای نیز به بار می آورند.
بسیاری از ارگانیسم ها نسبت به چند دارو مقاوم شده اند (multi drug resistant=MDR) که درمان آنها بسیار سخت و دشوار می باشد اما موضوع مهم تر، ارگانیسم هایی هستند که نسبت به طیف وسیعی از داروها (extensively drug resistant=XDR) یا همه داروها (pan drug resistant= PDR) مقاوم هستند زیرا درمان این عفونت ها به کمک استانداردهای موجود عملا غیر ممکن است و باید برای آنها دنبال درمان های جدید باشیم.
از سال 1960 میلادی به بعد، کلاس های آنتی بیوتیکی کمی کشف شده اند. به علاوه به محض این که داروی جدیدی به بازار معرفی و در بالین استفاده می شود، به سرعت علیه آن مقاومت آنتی بیوتیکی شکل می گیرد. به همین دلیل در طی سال های گذشته درمان های غیر آنتی بیوتیکی و روش های جایگزین به شدت مورد توجه واقع شده اند.
یک داروی ضد باکتری جدید باید چه ویژگی هایی داشته باشد؟
- متعلق به دسته دارویی تازه ای باشد و با نقطه هدف جدیدی سر و کار داشته باشد
- مکانیسم تازه ای داشته باشد یا به نقاط هدف تازه ای متصل شود
- از نظر بیوشیمیایی به گونه ای تنظیم شده باشد تا پاتوژن های مقاوم را دوباره حساس کند
چه روش ها یا ترکیباتی می توانند جایگزین مناسبی برای آنتی بیوتیک ها باشند؟
- ترکیبات فیتوشیمیایی و عصاره های گیاهی
- پروبیوتیک ها، پری بیوتیک ها و سین بیوتیک ها
- باکتریوفاژ
- پپتیدهای ضد میکروبی
- استفاده از واکسن ها به منظور کاهش استفاده از آنتی بیوتیک ها
- سایتوکاین ها و آنتی بادی ها
- نانوپارتیکل ها
- اسیدیفایرها
- آنزیم ها
- مهار کننده های کوئوروم سنسینگ
- مولکول های کوچک (small molecules)
