داروهای گیاهی جایگزین مناسب آنتی بیوتیک ها

از گیاهان دارویی تا آنتی بیوتیک ها

با شیوع گسترده مقاومت های ضدمیکروبی در سرتا سر زمین امروزه با بحران ضد باکتریایی یا “antibacterial crisis”مواجه هستیم. قرار گرفتن بشر در دوره پسا آنتی بیوتیک که در آن مقاومت های ضدمیکروبی در حال گسترش است و از سوی دیگر توسعه آنتی بیوتیک های جدید نیز دهه هاست که متوقف شده است، ما را با نگرانی بازگشت به دوران قبل از آنتی‌بیوتیک‌ها و شیوع گسترده پندمی ها، به‌ویژه عفونت‌های باکتریایی، مواجه کرده است. به همین دلیل بار دیگر اهمیت درمان‌های طبیعی همانند گذشته مورد توجه قرار گرفته است.

گیاهان دارویی از دوران باستان به عنوان داروهای درمانی مورد استفاده قرار می گرفته اند. شواهد فسیلی نشان می‌دهد که یک انسان در حدود 60,000 سال پیش از گیاهی درمانی به نام ختمی (Alcea rosea L.) در بین‌النهرین (عراق) استفاده کرده است و یا به عنوان مثال استفاده از گیاه کانابیسcannabis  در چین بیش از 8000 سال قدمت دارد. گیاه خشخاش یا پاپی نیز از 5400 سال پیش مورد استفاده قرار می گرفته است و استفاده از اوپیوم opium این گیاه تا کنون نیز ادامه دارد.  با وجود کاهش موقت علاقه به گیاهان دارویی در دوران انقلاب صنعتی، علاقه عمومی به این گیاهان همچنان در سراسر جهان ادامه دارد به گونه ای که مطابق گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO)  حدود 80% افراد کشورهای در حال توسعه از گیاهان دارویی به منظور حفظ سلامتی خود استفاده می کنند و این درمان های گیاهی در کشورهای توسعه یافته نیز به جریان اصلی پزشکی مکمل و جایگزین تبدیل شده است.

این واقعیتی غیر قابل انکار است که گیاهان نقش مهمی در توسعه داروهای جدید داشته و دارند. بیش از 60 تا 70 درصد داروهای جدید موجود در بازار جهانی به طور مستقیم یا غیر مستقیم از گیاهان استخراج میشوند. در حقیقت، بسیاری از گروه های فارماکولوژیك دارویی، نوعی ماده شیمیایی استخراج شده از گیاهان هستند. آسپیرین، آتروپین، کدئین، افدرین، دیگوکسین، مورفین و تاکسول مثالهایی از این داروها هستند. طب کنونی نیز آمادگی پذیرش استفاده از گیاهان دارویی و فرآورده های آنها را منوط به اعتباربخشی علمی آن ها می داند.

مطالعات علمی حاصل از سه دهه گذشته نشان می‌دهند که گیاهان دارویی می‌توانند به عنوان جایگزین های امیدوارکننده برای آنتی‌بیوتیک‌های ناکارآمد در مبارزه با بیماری‌های عفونی عمل کنند. در اصل ترکیبات ضدباکتریایی مشتق‌شده از گیاهان، پایه‌گذار داروهای ضد میکروبی قبل از دوران آنتی‌بیوتیک ها بوده‌اند.

افزایش چشمگیر تعداد گزارش‌های منتشر شده از خواص ضدباکتریایی گیاهان در دهه گذشته که نشان دهنده توجه روزافزون جامعه علمی جهانی به پتانسیل گیاهان دارویی به عنوان منابعی برای کشف عوامل ضدباکتریایی جدید است.

مکانیسم اثرات ضدباکتریایی گیاهان

گیاهان دارای طیف وسیعی از ترکیبات شیمیایی مانند آلکالوئیدها، فلاونوئیدها، ترپنوئیدها و ترکیبات فنولی هستند که فعالیت‌های زیستی متنوعی از جمله خواص ضدباکتریایی قوی دارند. وجود این طیف گسترده و متنوع از ترکیبات موثره در گیاهان ویژگی های منحصر بفردی را به داروهای گیاهی در مقایسه با آنتی بیوتیک های حاوی ترکیبات زیست‌فعال منفرد داده است که شامل:

1. مکانیسم جامع نگر یا کل نگر (Holistic Mechanism): این مکانیسم به فلسفه‌ای اشاره دارد که در آن درمان‌ها و نه‌تنها بر یک بیماری یا نشانه خاص متمرکز هستند، بلکه به بهبود کلی وضعیت بدن و توانایی آن در مقاومت در برابر بیماری‌ها توجه دارند. این رویکرد در درمان‌های مرسوم مانند آنتی‌بیوتیک‌ها که بر هدف‌گیری مستقیم و اختصاصی عامل بیماری‌زا متمرکز است وجود ندارد. گیاهان بواسطه ترکیبات موثره مختلف و همچنین چند هدفه بودن هر ترکیب (Molecular Promiscuity) می توانند تعادل فیزیولوژیکی بدن را حفظ کرده و به حالت عادی بازگردانند تا بدن در برابر پاتوژن‌ها مقاوم‌تر شود.
2. مکانیسم هم افزایی (Synergistic Mechanism): ویژگی اصلی پزشکی سنتی، هم‌افزایی است که چندین هدف را علیه بیماری‌ها فراهم می‌آورد. در اثرات ضدباکتریایی ترکیبات موثره گیاهان دارویی، چندین هدف یا مسیر مولکولی به طور همزمان مهار شده و تحت تاثیر قرار می گیرند که حتی برخی از آن ها ممکن است هنوز ناشناخته باشند. این تعامل مثبت میان ترکیبات مختلف باعث می‌شود اثر نهایی ترکیبات بیشتر از مجموع اثرات فردی آن‌ها باشد. این پدیده یکی از ویژگی‌های مهم و منحصر به فرد ترکیبات گیاهی است که نقش کلیدی در اثربخشی آن‌ها علیه باکتری‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک ایفا می‌کند.
3. مهار مکانیسم‌های متداول مقاومت باکتری ها: ترکیبات فعال گیاهان از طریق تداخل و مهار مکانیسم های مختلف ایجاد مقاومت در باکتری های مانند پمپ های دفعی (Efflux pump)، نفوذپذیری غشا، انتقال پلاسیمدهای حامل ژن های مقاومت ، تغییر اهداف دارو، کروم سنسینگ (Quorum Sensing) و تشکیل بیوفیلم (Biofilm) از مقاوم شدن باکتری نسبت به داروها جلوگیری می کنند.

مکانیسم های ضدباکتریایی ترکیبات موثره گیاهان دارویی

مزیت داروهای گیاهی در مقابل آنتی بیوتیک ها

علاوه بر مزیت های عملکردی و اثربخشی داروهای گیاهی در مثایسه با آنتی بیوتیک ها، استفاده از گیاهان دارویی در توسعه داروهای جدید ضدمیکروبی، مزایای متعددی نسبت به آنتی‌بیوتیک‌های سنتتیک یا نیمه‌ سنتتیک دارند که عبارتند از:

در دسترس بودن و مقرون‌به‌صرفه بودن:

در مقابل، سنتز آنتی‌بیوتیک‌های جدید فرآیندی پیچیده، زمان‌بر و پرهزینه است که ممکن است با شکست‌هایی نیز همراه باشد. توسعه یک آنتی‌بیوتیک جدید به طور معمول نیازمند منابع قابل توجهی است، به طوری که بین 10 تا 15 سال طول می‌کشد و هزینه‌ای بیش از یک میلیارد دلار به همراه دارد. گیاهان دارویی از نظر دسترسی و هزینه نسبت به آنتی‌بیوتیک‌های معمولی برتری دارند. این گیاهان به راحتی در دسترس بوده و اقتصادی‌تر هستند.

ایمنی و حداقل عوارض جانبی:

داروهای گیاهی به طور ایمن با سیستم‌های حیاتی بدن تعامل دارند و عوارض جانبی حداقلی از خود نشان می‌دهند. این داروها به طور کارآمد از طریق سیستم دفعی بدن دفع شده و اغلب اثرات هم‌افزایی دارند که باعث تعادل شرایط فیزیولوژیکی بدن می‌شود. در مقابل، بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌ها که اغلب مشتقات نیمه‌ سنتتیک یا ترکیبات شیمیایی هستند، ممکن است اثرات منفی مانند عوارض جانبی یا خطر ایجاد مقاومت آنتی‌بیوتیکی در صورت استفاده مکرر داشته باشند.

پتانسیل گسترده در تولید مولکول‌های زیست‌فعال:

گیاهان دارویی دارای پتانسیل چشمگیری برای تولید طیف گسترده‌ای از مولکول‌های زیست‌فعال با خواص ضدباکتریایی هستند و مجموعه‌ای عظیم و تمام‌نشدنی را فراهم می‌کنند. در مقابل، منابع تولید آنتی‌بیوتیک‌ها محدود بوده و عرضه جهانی آن‌ها به سرعت در حال کاهش است.

حداقل خطرات آلودگی محیط زیست:

داروهای گیاهی ضدباکتریایی خطرات کمتری برای محیط زیست دارند و می‌توان آن‌ها را با روش‌های سازگار با محیط زیست استخراج کرد. در مقابل، تولید آنتی‌بیوتیک‌ها دارای اثرات منفی بر آلودگی خاک و آب می باشند. بار آلودگی محیط زیستی ناشی از تولید و دفع آنتی بیوتیک ها، سالانه 100,000 تا 200,000 تن تخمین زده شده است.

عدم ایجاد مقاومت دارویی:

همانطور که پیش تر اشاره شد، داروهای گیاهی از طریق مسیرهای متعدد به باکتری‌ها حمله می‌کنند و خطر ایجاد مقاومت را کاهش می‌دهند. در مقابل، آنتی‌بیوتیک‌ها که معمولاً به مکانیسم‌های تک‌مولکولی متکی هستند، بیشتر در معرض استراتژی‌های فرار باکتریایی مانند تولید آنزیم‌ها، فعال‌سازی پمپ‌های افلاکس و تشکیل بیوفیلم قرار می‌گیرند.

WAAW#

AntimicrobialResistance#

AMR#