نفخ (ruminal tympany) به معنی اتساع غیر طبیعی شکمبه یا نگاری است که به دلیل احتباس بیش از حد گاز های ناشی از تخمیر ایجاد می شود. این گاز ممکن است با محتویات شکمبه ترکیب شده و به صورت کف باشد یا این که به صورت آزاد و جدا از محتویات شکمبه وجود داشته باشد. در حالت طبیعی این گاز ها باید از طریق آروغ زدن دفع شوند.
نفخ به دو نوع کفی (اولیه) و گازی (ثانویه) دسته بندی می شود. نفخ کفی به دلیل تشکیل کف پایدار در شکمبه و نفخ گازی به دلیل تولید بیش از حد ترکیبات گازی در نتیجه تخمیر یا انسداد و عدم خروج گاز ایجاد می شود.
نفخ می تواند منجر به کاهش عملکرد حیوان و حتی مرگ در موارد شدید شود. در صورتی که گاز به هر دلیلی نتواند از شکمبه خارج شود و در آن تجمع یابد سبب اتساع و کشیدگی شکمبه و در نتیجه افزایش فشار می شود. با افزایش فشار شکمبه، تنفس حیوان هم تحت تاثیر قرار می گیرد. زیرا در این حالت دیافراگم قادر به مسطح شدن و ایجاد فشار منفی در ریه به منظور انجام عمل دم نمی باشد. به همین دلیل در موارد شدید نفخ، ممکن است دام در اثر خفگی تلف شود.
دام مبتلا به نفخ خوراک کمتری مصرف می کند که این امر باعث کاهش عملکرد تولیدی آن می شود.
زیان اقتصادی نفخ غیر کشنده گاهی از خسارات ناشی از تلفات در اثر آن بیشتر است.
نفخ چگونه ایجاد می شود؟
نفخ یک اختلال پیچیده است و فاکتور های متعددی در بروز آن نقش دارند از جمله گونه گیاه، تفاوت های فردی بین حیوانات و گونه های میکروارگانیسم های شکمبه. برای مثال معمولا گیاهان لگومینه بیشتر از سایر گیاهان باعث نفخ می شوند. اکثر محققان معتقدند که علت اولیه نفخ تجمع بیش از حد مواد کفی در شکمبه است. پروتئین ها ترکیبات اصلی ایجاد کننده کف هستند و نوع پروتئین بیشتر از مقدار آن در این موضوع نقش دارد. علوفه تازه معمولا حاوی مقدار زیادی پروتئین های تولید کننده کف می باشد به همین دلیل هم مصرف آن می تواند سبب نفخ شود.
رخداد نفخ با افزایش سن اغلب گیاهان نفخ زا کاهش می یابد.
نفخ کفی در اثر مصرف جیره حاوی مقدار زیاد کنسانتره و علوفه کم نیز می تواند اتفاق بیفتد که در این حالت معمولا مقدار مواد کفی شکمبه و شدت نفخ چند هفته پس از مصرف جیره نفخ زا افزایش می یابد. شکل و اندازه مواد موجود در جیره در بروز این نوع نفخ نقش مهمی دارد. ریز و آردی بودن کنسانتره و علوفه جیره های پرواری احتمال رخداد و شدت نفخ را افزایش می دهد. جیره حاوی مقادیر زیاد کنسانتره و مواد آردی سبب کاهش pH شکمبه می شود. از طرفی کاهش pH شکمبه سبب لختی و قطع حرکات آن شده بنابراین آروغ زدن نیز مختل می گردد که خود سبب تجمع بیش از حد گاز در شکمبه و نفخ می گردد. هم چنین اختلالاتی مانند ازوفاژیت (التهاب مری) ناشی از تب حمل و نقل، ضایعات عصب واگ، پاپیلومای مری، TRP (traumatic reticuloperitonitis)،تورم گره های لنفاوی مدیاستینال و … می توانند در بروز نفخ نقش داشته باشند.
از آنجایی که نفخ یکی از علل شایع مرگ ناگهانی در دام می باشد و حتی در فرم های غیر کشنده هم سبب کاهش عملکرد تولیدی می گردد، از جمله مشکلات زیان بار در صنعت پرورش دام محسوب می شود و باید با آن مقابله شود. از جمله ترکیباتی که برای کنترل و درمان نفخ در دام استفاده می شوند محصولات حاوی موننسین می باشند. کاربرد اصلی موننسین در دام بهبود بازدهی خوراک است اما به دلیل کاهش تولید گاز متان و کف در حین تخمیر، به پیشگیری از نفخ هم کمک می کند. با این حال مصرف مقادیر زیاد آن می تواند خطراتی مثل کاهش مصرف خوراک، رشد ضعیف، افسردگی و بی حالی و حتی مرگ به دنبال داشته باشد. به علاوه موننسین برای سگ و اسب و سایر اسب سانان کشنده است و در صورت مصرف تصادفی، سبب تلف شدن آنها می گردد. از طرفی استفاده طولانی مدت از محصولات حاوی موننسین به منظور پیشگیری از نفخ، سبب ایجاد و گسترش مقاومت آنتی بیوتیکی شده و خطرات بسیاری برای سلامت دام، انسان و محیط زیست به همراه دارد. بنابراین باید برای آن جایگزینی مناسب یافت. یکی از روش های جایگزین برای پیشگیری و درمان نفخ استفاده از 2 محصول کاملا گیاهی کوکسی فیت (پودر مخلوط در خوراک) و کوکسی فیت ال (محلول خوراکی) می باشد. تانن موجود در عصاره جفت بلوط عمده ترین و مهم ترین ترکیب موثره موجود در محصولات کوکسی فیت است که اثر آن بر نفخ دام در ادامه بررسی خواهد شد.
برای اطلاعات بیشتر کوکسی فیت ال اینجا کلیک کنید.
برای اطلاعات بیشتر کوکسی فیت اینجا کلیک کنید.
برای خرید کوکسی فیت اینجا کلیک کنید.
اثر تانن بر نفخ دام
تانن مهم ترین ماده موثره موجود در جفت بلوط می باشد. تانن ها برای مدتی طولانی به عنوان ترکیبات ضد تغذیه ای شناخته می شدند اما مطالعات جدید نشان داده اند که مصرف مقدار مناسب تانن ها نه تنها اثر منفی بر مصرف خوراک و هضم و جذب ندارد، بلکه سبب بهبود عملکرد حیوان نیز می گردد و در کاهش نفخ هم اثر قابل توجهی دارد.
این ترکیب با اثر بر پروتئین های محلول (soluble proteins) از تشکیل کف پایدار و تجزیه پروتئین در شکمبه جلوگیری نموده و ریسک نفخ را به شدت کاهش می دهد. در حقیقت کاهش پروتئین محلول در شکمبه منجر به پیشگیری از نفخ می شود. مطالعات نشان داده اند که تانن ها قادر به تشکیل کمپلکس های نامحلول با پروتئین ها می باشند و از این طریق غلظت پروتئین محلول در مایعات شکمبه را به شدت کاهش می دهند. از طرفی تانن با تشکیل کمپلکس با پروتئین های شکمبه، از تخریب و تجزیه پروتئین توسط میکروارگانیسم های شکمبه جلوگیری کرده و از این طریق نیز از بروز نفخ پیشگیری می کند بدون اینکه جذب پروتئین در روده کاهش یابد. در واقع کمپلکس تانن-پروتئین در محیط اسیدی شیردان شکسته شده و پروتئین آزاد و در روده جذب می گردد. به علاوه تانن ها با تنظیم ساختار و ترکیب میکروارگانیسم های شکمبه و کاهش تولید مواد چسبناک و گاز در آن هم از نفخ پیشگیری می نمایند. بنابراین تانن ها ترکیباتی موثر در کنترل و درمان نفخ محسوب می شوند.
اثر پروبیوتیک ها بر نفخ دام
یکی دیگر از ترکیباتی که می توانند در کنترل و درمان نفخ نقش داشته باشند و جایگزینی امن برای موننسین محسوب می شوند پروبیوتیک ها می باشند.
به هنگام نفخ تعادل فلور میکروبی شکمبه به هم خورده و علاوه بر این که خروج گاز از شکمبه مختل شده، در اثر فعالیت باکتری های متانوژن نیز گاز تولید می شود که خود منجر به افزایش بیشتر گاز محبوس در شکمبه می گردد. در این حالت گاز های متان، هیدروژن و کربن دی اکسید بیش از حد تولید و در شکمبه تجمع می یابند. در این شرایط می توان از پروبیوتیک ها استفاده نمود. پروبیوتیک ها منجر به تنظیم فلور میکروبی، بهبود وضعیت تخمیر شکمبه و کاهش تولید گاز متان می گردند. از طرفی مصرف گیاهان لگومینه مانند یونجه منجر به تکثیر سریع باکتری های آمیلولیتیک و بروز نفخ کفی می شود. در این شرایط نیز مصرف پروبیوتیک سبب افزایش نسبت باکتری های سلولیتیک به آمیلولیتیک شده و عدم تعادل فلور میکروبی شکمبه ناشی از نفخ نیز برطرف می شود.
مکمل سین بیوتیک MLC حاوی ترکیب قدرتمندی از میلیون ها باکتری پروبیوتیک لاکتوباسیلوس کازئی و پری بیوتیک دکستران الیگوساکارید (DOS) می باشد. پری بیوتیک ها مواد مغذی غیر قابل هضمی هستند که نسبت به عملکرد آنزیم های گوارشی مقاوم بوده و به طور اختصاصی تنها منجر به تحریک رشد و فعالیت باکتری های مفید می شوند و از این طریق برای سلامت نشخوارکنندگان مفید هستند. به کار بردن پری بیوتیک همراه با پروبیوتیک، سبب افزایش زنده مانی و تکثیر آن می شود و در حقیقت عملکرد یکدیگر را تقویت می کنند. پروبیوتیک لاکتوباسیلوس کازئی، پروبیوتیکی بسیار مقاوم بوده و بدون تغییر به شیردان رسیده و با تنظیم تعادل فلور میکروبی آن به بهبود و کنترل نفخ کمک می کند. دکستران الیگوساکارید نیز در برابر آنزیم های گوارشی، اسید های صفراوی و اسید شیردان مقاوم بوده و بدون آسیب به روده می رسد و در آنجا تنها باکتری های تولید کننده آنزیم دکستراناز مانند باکتری های مفید تولید کننده اسید لاکتیک از آن استفاده کرده و رشد و تکثیر می یابند.
