بیماری کوکسیدیوز
کوکسیدیوز شایع ترین و زیان بارترین بیماری در صنعت طیور است که توسط انگل پروتوزوآی درون سلولی اجباری متعلق به جنس آیمریا ایجاد می شود. آیمریا موجب بروز بیماری کوکسیدیوز در تمامی مهره داران از جمله دام و طیور شده و سلامت، بازدهی و تولید آن ها را به مخاطره می اندازد. کوکسیدیوز می تواند به دو صورت حاد و مزمن آسیب ایجاد کند و یا زمینه را برای بیماری های ثانویه فراهم کند. این انگل در سلول های اپیتلیال روده حیوان تکثیر شده و سبب آسیب به بافت اپیتلیال روده و درنتیجه اختلال در هضم و جذب مواد غذایی، اسهال، خونریزی، افزایش ابتلا به سایر عوامل عفونی و تلف شدن حیوان می شود. تا کنون بیش از 7 گونه آیمریا در گونه مرغ شناسایی شده است که در میان آن ها دو گونه آیمریا تنلا و آیمریا نکاتریکس بیماری زا ترین بوده و گونه های آیمریا اسرولینا، آیمریا ماگزیما و آیمریا تنلا شایع ترین هستند. این 7 گونه سالانه موجب بروز بیماری با حدت های مختلف در بیش از 60 میلیارد مرغ می شوند. به تازگی سه گونه جدید آیمریا لاتا، آیمریا ناگامبی و آیمریا زاریا نیز در مرغ شناسایی و از نظر خصوصیات فنوتیپی و ژنوتیپی تایید شده اند. هر سه گونه جدید بر پارامترهای تولید و عملکرد طیور اثر منفی داشته و واکسن های زنده موجود در کنترل این گونه ها ناکارآمد هستند.
سیر تکاملی و اپیدمیولوژی
آیمریا دارای سیر تکاملی مستقیم است و میزبان واسط ندارد. گونه های آیمریا دارای میزبان اختصاصی هستند و تنها در گونه ی میزبان خود عفونت ایجاد می کنند. چرخه زندگی گونه های آیمریا با بلع اووسیست های اسپوروله شده و عفونی توسط میزبان آغاز می شود و شامل سه مرحله عمده است؛ دو مرحله اول (تقسیم جنسی و غیرجنسی) در داخل بدن میزبان و به دنبال آن مرحله اسپوروگونی (اسپوروله شدن) در محیط بیرون رخ می دهد که طی آن اووسیست، اسپوروله شده و حاوی 8 اسپوروزوئیت می گردد. بسته به گونه آیمریا و شرایط محیطی این چرخه 2 تا 4 هفته طول می کشد. زمانی که آیمریا وارد یک مجموعه می شود، به سرعت طی چند چرخه در تمام گله پخش شده و می تواند تا 100% گله را درگیر کند. هر اووسیست اسپروله شده توانایی تولید میلیون ها اووسیست طی تنها 21 روز در فاز درونی را دارد. این توانایی منجر به آلودگی بالای محیطی میشود. اووسیستهای اسپروله شده در محیط پایدار هستند و در شرایط متعادل دمایی و رطوبتی از هفتهها تا ماهها زنده میمانند. عوامل متعددی موجب تسهیل شیوع کوکسیدیوز می شوند؛ چرخه زندگی مستقیم و بدون میزبان واسط، انتقال مدفوعی-دهانی، پایداری اووسیست ها در محیط، عدم وجود ایمنی بین گونه ای در برابر گونه های مختلف آیمریا، دفع اووسیست درتعداد بالا، تراکم بالای مرغداری های صنعتی و ایجاد شرایط مساعد برای اسپوروله شدن اووسیست ها از جمله این موارد هستند.
بیماری زایی
بیماری زایی کوکسیدیوز از طریق تخریب مستقیم سلول های اپیتلیال روده طی تکثیرهای غیر جنسی (مروگونی) و جنسی (گاموگونی) اتفاق می افتد. حدود 95% بروز بیماری به شکل تحت بالینی است که به صورت افت راندمان رشد، کاهش بازدهی خوراک، کاهش تولید و افت وزنگیری بروز می کند. در فرم بالینی کوکسیدیوز اسهال خمیری، آبکی یا خونی، بی حالی و کم تحرکی، کاهش رشد محسوس، افزایش ضریب تبدیل و افزایش تلفات دیده می شود. کوکسیدیوز همچنین زمینه بروز انتریت نکروتیک و ابتلای همزمان به دیگر باکتری های پاتوژن نظیر سالمونلا، لیستریا مونوسایتوژنز، ویروس های روده ای و ویروس برونشیت عفونی را نیز تسهیل می کند. این بیماری علاوه بر پاتوژن های روده ای، با ویروس عامل بیماری بورس عفونی (IBDV) و کلستریدیوم های عامل عفونت پوستی ارتباط مثبت دارد. ابتلای همزمان به انگل های داخلی و خارجی نیز در عفونت های آیمریایی رایج است.
خسارات ناشی از کوکسیدیوز
آمار جهانی نشان می دهد که تنها در سال 2016 این بیماری خسارتی معادل 14.5 میلیارد دلار به صنعت طیور وارد کرده است که این مقدار معادل 8 هزار تومان به ازای هر مرغ است. این مبلغ شامل خسارت ناشی از افت تولید (کاهش رشد و وزن گیری و افزایش ضریب تبدیل خوراک)، تلفات و هزینه های مرتبط با کنترل و درمان است. بیش از سه چهارم آسیب اقتصادی کوکسیدیوز ناشی از فرم تحت بالینی است که به دلیل افت عملکرد گله، افزایش ضریب تبدیل (FCR) و افت وزن گیری (BWG) رخ می دهد. کوکسیدیوز موجب دیسبیوز روده ای و از بین رفتن تنوع و ساختار میکروفلور طبیعی شده و به انتقال پاتوژن های غذایی زئونوز مثل سالمونلا تیفیموریوم و کمپیلوباکتر ژژونی کمک می کند.
عفونت آیمریایی اصلی ترین پیش زمینه ابتلا به انتریت نکروتیک ناشی از کلستریدیوم پرفرنجنس است که خود سالانه به طور مستقل بیش از 6 میلیارد دلار خسارت به صنعت طیور دنیا وارد می کند. کوکسیدیوز با القای واکنش التهابی و افزایش ترشحات مخاطی (توسط سلول های گابلت)، که یک فاکتور رشد برای کلستریدیوم پرفرنژنز است، باعث شروع انتریت نکروتیک می شود. ابتلای همزمان طیور به گونه های آیمریا و ای کلای موجب اثر سینرژیک در بروز ضایعات روده می شود. علاوه بر اثرات مستقیم بیماری، کوکسیدیوز بر رفاه پرنده اثر داشته و با افزایش رطوبت بستر زمینه را برای درماتیت کف پا فراهم می کند.
کوکسیدیوز بیشتر در طیور گوشتی دیده می شود و شکل بالینیِ کوکسیدیوز در طیور تخم گذار، به خصوص پرنده های بالغ که سیستم ایمنی رشدیافته دارند، بسیار نادر است. با این حال، گزارشاتی وجود دارد که نشان می دهد بیماری کوکسیدیوز گله های تخم گذار بالغ را نیز درگیر می کند. اخیرا نیز شیوع رو به گسترش کوکسیدیوز در فارم های طیور تخمگذار تجاری کشور گزارش شده است. این بیماری باعث تلفات قابل توجه و افت تولید تخم مرغ در گله های تخم گذار می شود.
کوکسیدیوز در طیور تخمگذار
تمایل مصرف کنندگان به استفاده از محصولات به دست آمده از طیور نگهداری شده به روش غیرقفسی، در دهه های اخیر منجر به حرکت پرورش دهندگان به سمت این سیستم پرورشی شده است. در سیستم قفسی، پرنده ها با تخم ها و آلودگی های سطحی در تماس نیستند و از این نظر مسائل بهداشتی بیشتر رعایت گردیده و تحت کنترل قرار دارند؛ اما این سیستم پرورشیِ محدودکننده، معیابی نیز دارد که مورد توجه قانون گذاران و مصرف کنندگان واقع شده است؛ از جمله پایین تر بودن کیفیت زندگی مرغ ها و دور بودن آن به شرایط طبیعی زندگی آنها، و به دنبال آن کیفیت پایین تر تخم مرغ ها نسبت به تخم مرغ طیوری که در سیستم غیرقفسی نگهداری می شوند. حرکت به سمت این سیستم پرورشی، چالش هایی به دنبال داشته که یکی از مهم ترینِ آنها، شیوع کوکسیدیوز میان طیور تخمگذار می باشد.
کوکسیدیوز تقریبا در هر موقعیت و شرایطی که طیور با مدفوع خود و دیگر پرنده ها در تماس باشند، بروز یافته و می تواند پرندگان را درگیر نماید. در سالیان پیش که طیور در قفس نگهداشته و پرورش می یافتند، تماس پرنده با بستر و مدفوع بسیار ناچیز و تقریبا صفر بود. اما به دنبال حرکت سیستم پرورش به سمت غیرقفسی، شیوع کوکسیدیوز نیز در میان طیور تخمگذار به سرعت افزایش یافت. به دنبال این مسئله، راهکارهای پیشگیری و درمان کوکسیدیوز بیش از پیش مورد توجه پرورش دهندگان طیور تخمگذار قرار گرفته است.
کنترل و درمان
خطر بروز كوكســيديوز بالينــي در گله هاي مرغ تخمگــذار به علت طولانــي بودن دوره پرورش، نگهداري نيمچه هاي تخمگذار برروي بســتر و استرس ناشــي از انتقال نيمچه ها به قفس بسيار زياد مي باشد، به همين دليــل امــروزه جهت كنتــرل اين بيماري بــه نيمچه هــا در دوره پرورش شــانس برخــورد طبيعي با آلودگــي به طور طبيعي داده شــده و همزمان جهــت جلوگيري از ظهور فرم باليني، داروی ضدکوکسیوز بــه جیره اضافه مي شــود و يا نســبت به واكسيناســيون جوجه ها بر عليه بيمــاري اقدام مي گــردد. به دليــل عــدم رعايت روش هــاي كنترل و پيشــگيري، تغذيه نامناســب، نگهــداري جمعيت بيش از ظرفيــت مرغداري بيماري ممكن اســت با علائم شديد در گله ها ظاهر شده كه همراه با تلفات و افت توليــد در فارم های مرغ تخمگذار بوده اســت. اگرچه شــانس بروز بيماري در سيستم قفس در مقايسه با سيســتم بستر بسيار پايين است، ولي به علت عدم ايجاد ايمني اكتسابي در ايــن جوجه ها در صورت آلودگــي آب و دان، بيماري مي تواند با علائم شــديد بروز نمايد. تمامی موارد ذکرشده، لزوم در راس کار قرار دادنِ برنامه های مبارزه با کوکسیدیوز را روشن می سازد.
کوکسی فیت و کوکسی فیت ال، داروهای ضدکوکسیدیوز گیاهی، با کنترل و ممانعت از رشد و تکثیر اووسیست های کوکسیدی در مراحل اولیه سبب توقف چرخه زندگی انگل و جلوگیری از انتقال آلودگی شده و موجب پیشگیری و درمان قطعی کوکسیدیوز در انواع دام و طیور می گردد. کوکسی فیت را می توان بطور کامل جایگزین داروهای ضدکوکسیدیوز در طیور نمود. مهمترین ویژگی داروی کوکسی فیت قابلیت استفاده از آن در تمامی طول دوره پرورش بوده و این دارو هیچ گونه منع مصرف و دوره پرهیز از مصرفی ندارد. کوکسی فیت به دلیل فرمولاسیون گیاهی و ایمن آن قابلیت استفاده در طول دوره تولید و گله های مادر را دارد. کوکسی فیت همچنین دارای چندین ترکیب موثره و فعال بوده و از طریق مکانیسم اثرات مختلفی فعالیت ضدکوکسیدیوزی خود را اعمال می کند، از این رو احتمال وجود مقاومت دارویی بر علیه آن وجود نخواهد داشت. فرمولاسیون این داروی گیاهی ضد کوکسیدیوز، تماما بر پایه ترکیبات موثره گیاهان جفت بلوط، سیر و آرتمیزیا انجام شده است.
آرتمیزینین مهمترین ترکیب موثره موجود در آرتمیزیا بوده که اثرات ضد انگلی قوی دارد. آرتمیزینین از طریق تخریب کمپلکس های پروکساید سبب تشکیل رادیکال های آزاد و در نتیجه ایجاد استرس های اکسیداتیو در انگل می گردد. این رادیکال ها بطور مستقیم سبب مهار اسپورولاسیون شده و مانع تشکیل دیواره سلولی انگل می گردد. آرتمیزینین همچنین مهارکننده شبکه سارکو آندوپلاسمیک بوده و سبب اختلال در هموستاز یون کلسیم و در نتیجه اختلال در مسیرهای سلولی که توسط این یون تنظیم می شوند مانند ترشح پروتئین ها، تحرک، تقسیم و تمایز سلولی می گردد. در نتیجه آرتمیزینین سبب کاهش دفع اووسیست انگل از حیوان شده و همچنین اسپورولاسیون در اووسیت های دفع شده را نیز کاهش می دهد. کاهش دفع اووسیست منجر به کنترل بیماری و جلوگیری از انتقال و گسترش آن در سطح گله و فارم می شود. به علاوه گیاه آرتمیزیا آنوآ حاوی ترکیباتی است که به حفظ میکروفلور طبیعی دستگاه گوارش و در نتیجه افزایش جذب نیتروژن کمک می کنند.
تانن مهمترین ترکیب موثره جفت بلوط بوده که به دیواره اووسیست ها نفوذ کرده و سبب غیرفعال کردن آنزیم های مسئول اسپورولاسیون می گردد. علاوه بر این تانن ها با دارا بودن خواص ضد میکروبی، آنتی اکسیدانی و ضد التهابی سبب بهبود محیط دستگاه گوارش می گردند. تانن ها از طریق ایجاد کمپلکس با پروتئین ها آن ها را از دسترس باکتری های دستگاه گوارش خارج کرده تا سالم به محیط روده برسند و توسط سلول های بدن جذب شوند.
ترکیبات گوگرد دار موجود در سیر از قبیل آلیسین دارای خواص ضد میکروبی گسترده ای می باشند که می توانند اثرات منفی ناشی از عفونت های میکروبی را کاهش دهند. آلیسین بطور موثری اسپورولاسیون انگل آیمریا را مهار می کند. به طور کلی فرمولاسیون داروی کوکسی فیت به نحوی است که این ترکیبات فعال در کنار یکدیگر بالاترین کارایی را داشته و در عین حال ایمن هستند.
محصول کوکسی فیت در دو شکل پودر مخلوط در خوراک (کوکسیدیواستات) و محلول خوراکی (کوکسیدیوسید) فرموله شده است.
مقدار و روش مصرف
کوکسی فیت:
0.5 تا 1 کیلوگرم در تن خوراک
کوکسی فیت ال:
500 تا 1000 سی سی در 1000 لیتر آب آشامیدنی به مدت 3 تا 5 روز
